استخوان اضافه در زانو؛ علائم، علت‌ها و بهترین روش‌های درمان برای کاهش درد زانو

احساس درد، گیر یا برجستگی در اطراف زانو برای بسیاری از افراد نگران‌کننده است. در برخی از این موارد، علت اصلی نه التهاب است و نه آسیب رباط‌ها، بلکه چیزی به نام استخوان اضافه در زانو است؛ عارضه‌ای که در پزشکی به آن خار استخوانی (Osteophyte) گفته می‌شود. این استخوان‌های کوچک و اضافی معمولاً در اثر ساییدگی مفصل، آرتروز، فشار مداوم یا آسیب‌های قدیمی زانو ایجاد می‌شوند و به مرور می‌توانند باعث درد، خشکی و محدودیت حرکتی شوند.

گرچه تشکیل استخوان اضافه نوعی واکنش طبیعی بدن برای محافظت از مفصل است، اما رشد بی‌رویه آن ممکن است عملکرد طبیعی زانو را مختل کند. تشخیص به‌موقع و درمان اصولی می‌تواند از پیشرفت این عارضه جلوگیری کرده و درد زانو را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهد.

در این مقاله به‌صورت علمی و درعین‌حال قابل‌فهم توضیح می‌دهیم که استخوان اضافه در زانو چیست، چرا ایجاد می‌شود، چه علائمی دارد و چگونه می‌توان آن را درمان کرد. همچنین با انواع استخوان اضافه در نواحی مختلف زانو (زیر، بغل، بالا، پشت و روی زانو) و روش‌های تشخیص، پیشگیری و درمان تخصصی آن آشنا خواهید شد.

استخوان اضافه در زانو چیست؟

استخوان اضافه در زانو یا خار استخوانی به برجستگی‌های سختی گفته می‌شود که در اطراف مفصل زانو و معمولاً در اثر ساییدگی یا آسیب‌های مزمن ایجاد می‌شوند. این استخوان‌ها واکنشی ترمیمی از سوی بدن هستند؛ یعنی زمانی‌که غضروف محافظ مفصل تحلیل می‌رود، بدن برای حفظ ثبات زانو شروع به ساخت استخوان جدید می‌کند. اما رشد این استخوان‌های اضافی در عمل باعث اصطکاک، درد، التهاب و محدودیت حرکتی می‌شود.

از نظر پزشکی، تشکیل استخوان اضافه بخشی از فرآیند «استئوفیتوزیس (Osteophytosis)» است که بیشتر در بیماران مبتلا به آرتروز دیده می‌شود.

به گزارش مؤسسه ملی سلامت آمریکا (NIH)، بیش از ۸۰ درصد مبتلایان به آرتروز زانو درجاتی از استئوفیت را در عکس‌برداری‌ها نشان می‌دهند.

محل تشکیل استخوان اضافه می‌تواند متفاوت باشد: زیر زانو، بغل زانو، بالای زانو، پشت زانو یا روی کشکک. بسته به محل آن، علائم مختلفی از جمله درد موضعی، خشکی مفصل یا احساس برجستگی زیر پوست بروز می‌کند.

به طور خلاصه، استخوان اضافه در زانو نه یک تومور است و نه بیماری مستقل؛ بلکه نتیجه‌ی پاسخ ترمیمی بدن به تخریب و التهاب مزمن مفصل است. تشخیص قطعی معمولاً از طریق رادیوگرافی یا MRI انجام می‌شود تا میزان و محل دقیق این استخوان‌ها مشخص شود.

علت ایجاد استخوان اضافه در زانو

استئوفیت‌ها در بیش از ۸۰ درصد بیماران مبتلا به آرتروز زانو مشاهده می‌شوند. با این حال، آرتروز تنها یکی از چند علت اصلی است. مهم‌ترین دلایل عبارت‌اند از:

• آرتروز یا ساییدگی مفصل زانو: مهم‌ترین علت ایجاد استخوان اضافه؛ نتیجه‌ی فرسایش تدریجی غضروف بین استخوان ران و درشت‌نی. (علائم آرتروز زانو)
• فشار مکانیکی مکرر: ناشی از دویدن، ورزش‌های پر برخورد، یا ایستادن‌های طولانی‌مدت که موجب تحریک استخوان‌سازی می‌شود.
• نارسایی در هم‌ترازی زانو: مانند زانوی پرانتزی (ژنوواروم) یا زانوی ضربدری (ژنووالگوم) که فشار را به‌طور غیرمتوازن پخش می‌کند.
• آسیب‌های قدیمی یا جراحی‌های پیشین: شکستگی‌ها یا جراحی‌های قبلی می‌توانند زمینه‌ساز رشد استخوان اضافه باشند.
• التهاب تاندون پاتلار (زیر کشکک): تحریک مزمن این ناحیه باعث تحریک تشکیل استئوفیت در محل اتصال تاندون می‌شود.
• بیماری‌های متابولیک یا رسوبی: مانند نقرس یا تجمع کریستال‌های کلسیم در بافت مفصل که سبب واکنش استخوانی می‌شوند.

در مجموع، استخوان اضافه در زانو حاصل ترکیب ساییدگی غضروف، التهاب مزمن و پاسخ ترمیمی غیرطبیعی بدن است. شناسایی دقیق علت زمینه‌ای، شرط اصلی درمان موفق و جلوگیری از بازگشت مجدد این عارضه محسوب می‌شود.

علائم و نشانه‌های استخوان اضافه در زانو

علائم استخوان اضافه در زانو بسته به محل تشکیل، اندازه زائده و شدت التهاب متفاوت است، اما معمولاً به‌صورت تدریجی ظاهر می‌شوند. در مراحل اولیه ممکن است هیچ علامتی وجود نداشته باشد و بیمار تنها در عکس‌برداری متوجه وجود استئوفیت شود. با رشد بیشتر استخوان، علائم به‌صورت درد، خشکی و محدودیت حرکتی بروز می‌کند.

مهم‌ترین نشانه‌های بالینی عبارت‌اند از:

• درد در هنگام خم و راست کردن زانو: در اثر تماس استخوان اضافه با بافت‌های اطراف یا افزایش اصطکاک در مفصل ایجاد می‌شود. (علت زانودرد ناگهانی چیست؟)
• خشکی و سفتی مفصل: به‌ویژه پس از بی‌حرکتی طولانی (مثل نشستن یا خوابیدن) که با چند دقیقه حرکت بهبود می‌یابد.
• کاهش دامنه حرکتی: زانو به سختی خم یا صاف می‌شود و در برخی موارد قفل شدن موقت مفصل (locking) رخ می‌دهد.
• برجستگی یا تورم موضعی: در ناحیه‌ی بغل، زیر یا پشت زانو ممکن است برجستگی سفتی لمس شود که نشانگر رشد استخوانی است.
• صدای تق‌تق یا ساییدگی (crepitus): هنگام حرکت زانو به دلیل تماس استخوان اضافه با ساختارهای اطراف ایجاد می‌شود. (علت تق تق زانو)
• التهاب یا گرمی مفصل: در موارد پیشرفته‌تر که با آرتروز یا تحریک تاندون همراه است.

در برخی بیماران، درد ممکن است هنگام بالا رفتن از پله یا نشستن طولانی‌مدت تشدید شود. اگر زائده در پشت زانو باشد، گاهی با کیست بیکر اشتباه گرفته می‌شود.

تشخیص قطعی تنها از طریق معاینه تخصصی و تصویربرداری رادیولوژیک انجام می‌شود. پزشک با مشاهده‌ی الگوی رشد استخوان و علائم بالینی، نوع و شدت استئوفیت را مشخص کرده و بر اساس آن برنامه‌ی درمانی مناسب را تنظیم می‌کند.

انواع استخوان اضافه در نواحی مختلف زانو

استخوان اضافه می‌تواند در هر قسمت از مفصل زانو ایجاد شود و بسته به محل، علائم و علت‌های متفاوتی داشته باشد. شناخت این نواحی برای تشخیص دقیق و درمان هدفمند اهمیت زیادی دارد.

استخوان اضافه روی زانو

این نوع معمولاً در قسمت فوقانی یا اطراف کشکک (پاتلا) دیده می‌شود. علت اصلی آن فشار مداوم روی مفصل کشککی رانی و التهاب بورس است. بیمار معمولاً هنگام خم کردن زانو یا بالا رفتن از پله‌ها احساس درد سطحی و گیر مکانیکی دارد. در مراحل پیشرفته، برجستگی روی زانو قابل مشاهده می‌شود.

استخوان اضافه بغل یا کنار زانو

در لبه داخلی یا خارجی مفصل ایجاد می‌شود و اغلب با فرسایش منیسک یا زانوهای پرانتزی و ضربدری مرتبط است. درد در لبه جانبی زانو هنگام راه رفتن یا تغییر جهت ناگهانی شایع است.

مطالعه بیشتر: پارگی مینیسک زانو چیست؟

مطالعات ارتوپدی نشان می‌دهند بیشترین استئوفیت‌های جانبی در بیماران با ناهماهنگی محور زانو دیده می‌شود.

استخوان اضافه زیر زانو

در محل اتصال تاندون پاتلار به استخوان درشت‌نی (ناحیه تیبیا) تشکیل می‌شود و بیشتر در ورزشکاران دیده می‌شود. علت آن التهاب مزمن تاندون پاتلار است. گاهی با بیماری اوزگود اشلاتر در نوجوانان اشتباه گرفته می‌شود.

استخوان اضافه پشت زانو

در فضای پاپلیتئال یا پشت مفصل ایجاد می‌شود و ممکن است با کیست بیکر اشتباه گرفته شود. فشار این زائده روی اعصاب یا عروق پشت زانو باعث درد، تورم یا احساس سنگینی در پشت پا می‌شود.

استخوان اضافه بالای زانو

در محل اتصال عضله چهارسر به استخوان ران دیده می‌شود و معمولاً نتیجه‌ی انقباضات مکرر عضله یا سابقه التهاب است. درمان آن بیشتر فیزیوتراپی و کشش عضلات است.

روش‌های تشخیص استخوان اضافه در زانو

تشخیص دقیق استخوان اضافه در زانو تنها با معاینه ظاهری امکان‌پذیر نیست؛ زیرا این زائده‌ها اغلب در عمق مفصل شکل می‌گیرند و ممکن است با توده‌های نرم یا التهاب اشتباه گرفته شوند. برای تعیین محل، اندازه و علت زمینه‌ای، پزشک از ترکیبی از معاینه فیزیکی و تصویربرداری تخصصی استفاده می‌کند.

• معاینه بالینی
  • پزشک ابتدا مفصل زانو را از نظر درد، تورم و محدودیت حرکتی بررسی می‌کند. لمس برجستگی‌های سخت در بغل، زیر یا پشت زانو می‌تواند نشانه وجود استخوان اضافه باشد. در این مرحله معمولاً دامنه حرکتی مفصل و واکنش بیمار به فشار ارزیابی می‌شود.
• رادیوگرافی ساده (X-Ray)
  • رایج‌ترین و در دسترس‌ترین روش تشخیص استئوفیت است. در تصویر رادیولوژی، استخوان‌های اضافه به‌صورت زوائد روشن در حاشیه مفصل دیده می‌شوند. این روش برای تشخیص محل، اندازه و تعداد استخوان‌های اضافه بسیار مؤثر است و پایه‌ی اصلی ارزیابی اولیه محسوب می‌شود.
• MRI (تصویربرداری با تشدید مغناطیسی)
  • وقتی نیاز به بررسی جزئیات بافت‌های نرم مانند تاندون‌ها، رباط‌ها و غضروف‌ها باشد، MRI انجام می‌شود. این روش به پزشک کمک می‌کند تا تأثیر استخوان اضافه بر ساختارهای اطراف را به‌دقت بسنجد و شدت آسیب را تعیین کند.
• سونوگرافی یا CT Scan
  • در موارد خاص، سونوگرافی برای مشاهده التهاب اطراف زائده و CT Scan برای بازسازی سه‌بعدی مفصل استفاده می‌شود. این دو روش معمولاً برای بیمارانی انجام می‌شود که نیاز به جراحی یا بررسی عمیق‌تر دارند.

انجمن بین‌المللی رادیولوژی (RSNA) توصیه می‌کند در موارد درد مزمن یا مشکوک به آرتروز پیشرفته، حتماً تصویربرداری تکمیلی مانند MRI یا CT انجام شود.

درمان استخوان اضافه در زانو

هدف از درمان، کاهش درد، جلوگیری از پیشرفت ضایعه و حفظ عملکرد مفصل است. انتخاب روش درمان به محل، اندازه استخوان اضافه و شدت علائم بستگی دارد. در بسیاری از بیماران می‌توان با درمان‌های غیرجراحی علائم را کنترل کرد. (درمان خانگی آرتروز زانو)

درمان‌های غیرجراحی

• دارودرمانی: استفاده از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) مانند ایبوپروفن یا ناپروکسن برای کاهش درد و التهاب مفصل.
• فیزیوتراپی و تمرینات اصلاحی: تمرکز بر تقویت عضلات چهارسر و همسترینگ برای کاهش فشار روی مفصل زانو و بهبود دامنه حرکتی.
• آب‌ درمانی: انجام تمرینات در آب گرم به دلیل کاهش وزن‌ روی مفصل و تسهیل حرکت. (فواید آب درمانی زانو)
• استفاده از زانوبند طبی: زانوبندهای مخصوص مانند زانوبند زاپیامکس به تثبیت زانو، کاهش فشار بر مفصل و بهبود راستای حرکتی کمک می‌کنند. این وسایل به‌ویژه در مراحل اولیه آرتروز یا پس از فیزیوتراپی نقش حمایتی مؤثری دارند. بر اساس نظرات درباره زانوبند زاپیامکس، این محصول نه‌تنها موجب تسکین سریع درد می‌شود، بلکه احساس سبکی و بهبود حرکات مفصل را نیز به همراه دارد.
• کاهش وزن و اصلاح سبک زندگی: کنترل وزن بدن و اجتناب از حرکات سنگین از فشار مکانیکی بر مفصل می‌کاهد.

مطالعه بیشتر: رژیم غذایی مناسب آرتروز زانو

درمان‌های جراحی

در مواردی که استخوان اضافه باعث درد شدید یا محدودیت حرکتی قابل توجه شود، درمان جراحی توصیه می‌شود.

• آرتروسکوپی زانو: کم‌تهاجمی‌ترین روش برای برداشتن زوائد استخوانی با برش‌های کوچک است.
• جراحی باز (Open Excision): برای زوائد بزرگ یا عمیق، به‌ویژه در پشت زانو استفاده می‌شود.

بر اساس راهنمای انجمن جراحان ارتوپدی آمریکا (AAOS)، درمان زانو باید از روش‌های محافظه‌کارانه آغاز شود و تنها در صورت عدم پاسخ، جراحی انجام گردد.

مراقبت و پیشگیری از استخوان اضافه در زانو

پیشگیری از این عارضه بر پایه‌ی کاهش فشارهای مکرر و حفظ سلامت مفصل است. هرچند این عارضه معمولاً در اثر عوامل مزمن مانند آرتروز یا آسیب‌های طولانی‌مدت ایجاد می‌شود، اما رعایت چند اصل ساده می‌تواند از پیشرفت آن جلوگیری کرده یا احتمال بروز مجدد را پس از درمان کاهش دهد. (پیشگیری از آرتروز زانو)

طبق توصیه انجمن ارتوپدی اروپا (EFORT)، اصلاح سبک زندگی و فعالیت‌های روزمره، مؤثرترین روش پیشگیری از بازگشت استخوان اضافه پس از درمان است.

جمع‌بندی

استخوان اضافه در زانو یکی از عوارض شایع آرتروز و فشارهای مکرر مفصلی است که در صورت بی‌توجهی می‌تواند به درد و محدودیت حرکتی منجر شود. این عارضه اگرچه خوش‌خیم است، اما تشخیص زودهنگام و درمان اصولی آن اهمیت زیادی دارد. استفاده از روش‌های غیرتهاجمی مانند فیزیوتراپی، آب‌درمانی و زانوبندهای طبی می‌تواند روند بهبود را تسریع کرده و از نیاز به جراحی جلوگیری کند.

برای پیشگیری از بازگشت مجدد این مشکل، رعایت وزن مناسب، فعالیت منظم و اصلاح وضعیت حرکتی ضروری است. در نهایت، مشاوره با پزشک ارتوپد و پیگیری درمانی مداوم بهترین راه برای حفظ سلامت مفصل زانو و جلوگیری از تشکیل مجدد استخوان اضافه است.

سؤالات متداول

1. استخوان اضافه در زانو نشانه چیست؟

استخوان اضافه در زانو نشانه‌ی واکنش بدن به ساییدگی، التهاب یا آسیب مکرر مفصل است. این زوائد استخوانی که در پزشکی استئوفیت نام دارند، معمولاً در اثر آرتروز، فشار مکانیکی یا تغییر محور زانو به‌وجود می‌آیند و باعث درد، خشکی و کاهش دامنه حرکتی می‌شوند.

2. آیا استخوان اضافه در بغل یا زیر زانو خطرناک است؟

در بیشتر موارد، استخوان اضافه در بغل یا زیر زانو خطرناک نیست؛ اما اگر رشد آن باعث فشار بر اعصاب یا تاندون شود، ممکن است درد، تورم یا محدودیت حرکتی ایجاد کند. در چنین شرایطی لازم است با انجام تصویربرداری و ارزیابی پزشک ارتوپد، شدت و محل دقیق آن مشخص شود.

3. درمان استخوان اضافه در زانو بدون جراحی چگونه است؟

درمان غیرجراحی شامل مصرف داروهای ضدالتهاب، فیزیوتراپی، آب‌درمانی و استفاده از زانوبند طبی است که با کاهش فشار و تثبیت مفصل، درد را کم کرده و حرکت را بهبود می‌دهد. در صورت عدم بهبود، پزشک ممکن است آرتروسکوپی را پیشنهاد دهد.

4. آیا استخوان اضافه بعد از درمان یا جراحی دوباره برمی‌گردد؟

اگر علت زمینه‌ای مانند آرتروز یا فشار مکانیکی اصلاح نشود، احتمال رشد مجدد استخوان اضافه وجود دارد. انجام تمرینات فیزیوتراپی، کنترل وزن و استفاده از زانوبند حمایتی می‌تواند خطر بازگشت را به حداقل برساند.