عقب زدگی زانو در کودکان و بزرگسالان | علل ، کاملترین روش های درمان ژنو رکورواتوم
وقتی زانو، راه رفتن را برعکس می‌رود…
آیا تا به حال دیده‌اید که زانوی کسی به جای اینکه رو به جلو خم شود، کمی به عقب رفته باشد؟
این حالت، به زبان تخصصی «عقب‌زدگی زانو» یا ژنو رکورواتوم نام دارد. شاید در نگاه اول عجیب به نظر برسد، اما واقعاً وجود دارد و حتی می‌تواند بدون درد یا علامت خاصی، سال‌ها پنهان بماند.
برخی نوزادان، از همان بدو تولد با این حالت زانو به دنیا می‌آیند. به این نوع، ژنو رکورواتوم مادرزادی می‌گوییم — یک وضعیت نادر که از هر 100 هزار تولد فقط یک مورد را درگیر می‌کند. اما در بزرگسالان و نوجوانان، بیشتر به علت ضعف عضلات پا، شلی مفاصل (هایپرموبیلیتی)، یا حتی عادت‌های نادرست حرکتی ایجاد می‌شود. جالب است بدانید این حالت در زنان کمی شایع‌تر از مردان است.
گاهی هم عقب‌زدگی زانو نشانه‌ی یک مشکل بزرگ‌تر است؛ مثلاً در کسانی که دچار «شلی مفصل» هستند (یعنی مفاصل‌شان بیش از حد نرمه و باز می‌شوند) یا کسانی که در گذشته به بیماری‌هایی مثل فلج اطفال مبتلا شده‌اند و عضلات پای آن‌ها ضعیف شده‌اند.
چرا باید جدی گرفته شود؟
هرچند ممکن است بعضی افراد با این حالت زانو، زندگی روزمره‌شان را بدون درد سپری کنند، اما در طولانی‌مدت می‌تواند باعث درد مزمن زانو، ساییدگی مفصل (آرتروز) و مشکلات حرکتی جدی شود.
راه درست، از تشخیص درست می‌گذرد
درمان عقب‌زدگی زانو، به یک چیز بستگی دارد: اینکه دلیل اصلی آن چیست؟
- اگر علت، ضعف عضله چهارسر ران باشد، تمرین‌های فیزیوتراپی و تقویتی ممکن است کفایت کنند.
- اگر ژنتیکی باشد یا همراه با بیماری‌های مفصلی دیگر باشد، ممکن است نیاز به بریس، زانوبند مخصوص یا حتی جراحی وجود داشته باشد.
در گذشته، پزشکان عقب‌زدگی زانو را خیلی بیشتر می‌دیدند ؛ چرا؟ چون فلج اطفال باعث می‌شد عضلات ران قدرتشان را از دست بدهند و زانو کنترلش را.
علت عقب‌زدگی زانو
عارضه عقب زدگی زانو می‌تواند ارثی یا اکتسابی باشد. شایع‌ترین علت ژنو رکورواتوم اکتسابی، فلج اطفال است. علل دیگر عبارتند از:
- شل بودن رباط‌های زانو
- ضعف عضله دوسر ران
- ناپایداری مفصل زانو به دلیل آسیب‌دیدگی رباط‌ها و کپسول مفصلی
- تراز نامناسب استخوان درشت‌نی و استخوان ران
- بد جوش خوردن استخوان‌های اطراف زانو
- ضعف در عضلات اکستانسور یا بازکننده مفصل ران
- ضعف عضله گاستروکنمیوس
- ضایعه نورون حرکتی فوقانی مغز
- ضایعه نورون حرکتی تحتانی
- نقص در حس عمقی شامل حس وضعیت و حرکت مفصل
- اختلاف طول اندام تحتانی
- ژنو رکورواتوم مادرزادی
- فلج مغزی
- دیستروفی عضلانی
- دورسی فلکشن محدود
- ضعف عضله پوپلیتوس
- اختلالات بافت همبند
درمان عقب زدگی زانو
چطور عقب‌زدگی زانو درمان می‌شود؟
مسیر درمان از تشخیص شروع می‌شود، اما پایان آن برای هر بیمار متفاوت است. مهم‌ترین نکته این است: همه‌ی موارد ژنو رکورواتوم نیاز به جراحی ندارند.
درمان این عارضه، بسته به شدت عقب‌رفتگی، سن بیمار، وجود یا نبود درد، و علت زمینه‌ای، می‌تواند از درمان‌های ساده تا مداخله‌های پیشرفته متغیر باشد. در ادامه، نگاهی مرحله‌به‌مرحله به روش‌های درمانی می‌اندازیم:
1. درمان محافظه‌کارانه (در مراحل خفیف یا اولیه)
اگر زاویه عقب‌رفتگی زانو کم باشد و بیمار درد یا ناتوانی جدی نداشته باشد، پزشک ممکن است ابتدا روش‌های غیرجراحی را توصیه کند:
درمان دارویی
- داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) مانند ایبوپروفن
- در موارد خاص، استفاده از مکمل‌های تقویتی استخوان و مفصل
فیزیوتراپی
- تمرینات اختصاصی برای تقویت عضلات چهارسر ران و همسترینگ
- تمرکز بر کنترل دامنه حرکت مفصل زانو
- تمرینات تعادلی برای بهبود ثبات مفصل
کاردرمانی (Occupational Therapy)
- آموزش وضعیت صحیح ایستادن و حرکت در فعالیت‌های روزمره
- اصلاح الگوهای غلط حرکتی که به تشدید وضعیت دامن می‌زنند
استفاده از وسایل کمکی
- بریس‌ها یا ارتزهای مخصوص عقب‌زدگی زانو، که مانع از خم شدن بیش از حد زانو به عقب می‌شوند
- کفش‌های طبی با پاشنه‌ی مناسب برای تغییر زاویه فشاری پا و زانو
2. برنامه توانبخشی هدفمند
در مواردی که آسیب رباط یا ناپایداری شدید وجود ندارد، تمرکز اصلی بر بازگرداندن قدرت عضلات حمایتی زانو است. این کار معمولاً با یک برنامه‌ی اختصاصی توانبخشی زیر نظر متخصص فیزیوتراپی یا طب فیزیکی انجام می‌شود:
- تمرینات کنترل‌شده برای تقویت چهار سر ران
- بهبود الگوی راه رفتن
- آموزش حرکت صحیح در بالا و پایین رفتن از پله‌ها
- بررسی میزان پاسخ عضلات به درمان در یک دوره‌ی چند هفته‌ای
3. درمان در موارد شدید یا مزمن
وقتی آسیب، ساختاری و استخوانی باشد (مثلاً تغییر زاویه درشت‌نی یا چرخش غیرطبیعی مفصل)، دیگر درمان محافظه‌کارانه کافی نیست. در این موارد، راهکارهای پیشرفته‌تری لازم است:
بریس تخصصی بلندمدت
اگر وضعیت زانو همچنان بی‌ثبات باشد، ممکن است نیاز به استفاده‌ی دائم یا طولانی‌مدت از بریس‌های مفصلی باشد تا جلوی خم‌شدن بیش از حد گرفته شود. اما شما میتوانید از زانوبند زاپیامکس برای کاهش درد پروسه ی درمان استفاده نمایید .
جراحی استئوتومی (Osteotomy)
در بیمارانی که دچار تغییر زاویه استخوان درشت‌نی یا مفصل زانو هستند، پزشک ممکن است با عمل استئوتومی (برش و اصلاح زاویه‌ی استخوان)، تلاش کند زاویه ساژیتال را اصلاح کند و مفصل را به حالت طبیعی برگرداند. که در ادامه مقاله بیشتر به آن خواهیم پرداخت.
جراحی بازسازی رباط (در صورت وجود آسیب همراه)
در برخی موارد نادر، اگر عقب‌زدگی همراه با آسیب رباط صلیبی یا رباط جانبی باشد، بازسازی رباط نیز بخشی از درمان خواهد بود.
جمع‌بندی درمانی
اگر عقب‌زدگی خفیف باشد و بدون درد → درمان غیرجراحی و تمرینی کافی است
اگر همراه با درد یا بی‌ثباتی باشد → نیاز به بریس و فیزیوتراپی
اگر تغییر زاویه استخوانی و ناتوانی حرکتی وجود داشته باشد → جراحی استئوتومی یا اصلاحی لازم می‌شود
استئوتومی پروگزیمال تیبیا دوسطحی
جراحی عقب‌زدگی زانو: وقتی دیگر راهی جز اصلاح ساختاری نیست
گاهی تمام تمرین‌ها، داروها، بریس‌ها و جلسات توانبخشی نمی‌توانند مانع خم‌شدن بیش از حد زانو به سمت عقب شوند. در این مواقع، پزشکان باید تصمیمی مهم بگیرند:
آیا باید شکل استخوان اصلاح شود؟
در موارد شدید عقب‌زدگی زانو (ژنو رکورواتوم)، به‌ویژه زمانی که به علت آسیب قدیمی، تغییر شکل استخوان درشت‌نی (تیبیا) یا ضعف ساختاری عمیق ایجاد شده، ممکن است جراحی استئوتومی تنها گزینه مؤثر باشد.
استئوتومی یعنی چه؟
تصور کنید پایه‌ی یک میز کج شده. اگر فقط روی سطح آن وسایل را جابه‌جا کنید، پایه درست نمی‌شود. باید پایه را ببرید، دوباره زاویه بدهید، و در محل درست محکم کنید.
در جراحی استئوتومی هم دقیقاً همین اتفاق برای استخوان رخ می‌دهد.
پزشک بخشی از استخوان درشت‌نی را برش می‌دهد و با تنظیم زاویه، زانو را به حالت تعادل و طبیعی‌تری می‌رساند. این کار معمولاً در ناحیه‌ی بالایی استخوان درشت‌نی (پروگزیمال تیبیا) انجام می‌شود.
چرا این جراحی انجام می‌شود؟
در بیماران مبتلا به ژنو رکورواتوم شدید، استخوان درشت‌نی معمولاً بیش از حد صاف یا حتی به سمت جلو شیب دارد. این وضعیت باعث می‌شود زانو در زمان ایستادن یا راه رفتن، بیش از حد به عقب خم شود (هایپراکستنشن). برای مشاهده انواع هزینه جراحی زانو کافیست روی لینک کلیک کنید.
برای اصلاح این مشکل:
- پزشک با جراحی استئوتومی دوسطحی یا قدامی تیبیا، استخوان را به گونه‌ای تنظیم می‌کند که شیب آن به سمت عقب برود.
- این کار باعث می‌شود زانو دیگر نتواند به عقب قفل شود و بیمار احساس پایداری بیشتری داشته باشد.
آیا این جراحی موفق است؟
بله — مطالعات و تجربه‌های بالینی نشان می‌دهند که استئوتومی پروگزیمال تیبیا یکی از مؤثرترین درمان‌ها برای ژنو رکورواتوم شدید و مزمن است.
اما پیش‌نیاز آن، تشخیص دقیق علت مشکل و تعیین زاویه استخوان در رادیوگرافی است. اگر بیمار آسیب رباطی نداشته باشد، گاهی با تقویت عضله چهارسر هم کنترل حاصل می‌شود. اما اگر ساختار استخوانی تغییر کرده باشد، جراحی بهترین انتخاب است.
نقش بریس و زانوبند در درمان موازی
برای بیمارانی که هنوز به جراحی نرسیده‌اند یا در مراحل اولیه هستند:
- استفاده از زانوبند‌های ضد هایپراکستنشن (جلوگیر خم شدن بیش از حد) توصیه می‌شود.
- این زانوبندها کمک می‌کنند تا مفصل در طول روز تحت فشار اضافی قرار نگیرد.
- حتی بعد از جراحی، در دوران بهبودی هم ممکن است از بریس برای محافظت استفاده شود.
اما توجه: اگر مشکل از استخوان یا رباط باشد، بریس تنها به طور موقتی کمک می‌کند و برای درمان ریشه‌ای، نیاز به اصلاح ساختاری وجود دارد.
اگر علت ژنو رکورواتوم آسیب‌دیدگی باشد…
در بعضی بیماران، عقب‌زدگی زانو بلافاصله بعد از آسیب شدید مثل پارگی رباط صلیبی جلویی یا آسیب رباط جانبی ایجاد می‌شود. در این موارد:
- باید مشخص شود کدام ساختار دقیقاً آسیب دیده.
- در بسیاری از این بیماران، ترمیم یا بازسازی رباط باعث بهبود کامل مشکل می‌شود.
- به طور خاص، دیده شده که این نوع آسیب باعث افزایش حدود 3 سانتی‌متر در ارتفاع پاشنه پا هنگام ایستادن می‌شود—علامتی کلیدی که به پزشک در تشخیص کمک می‌کند.
درمان کودکان و نوجوانان: جراحی یا اصلاح تدریجی؟
در سنین پایین‌تر، جراحان سعی می‌کنند از روش‌های کم‌تهاجمی‌تر استفاده کنند:
تکنیک ایلیزاروف
روشی که در آن به تدریج و با استفاده از فریم‌های خارجی (حلقه و پیچ‌های مخصوص روی پا)، استخوان به حالت طبیعی برگردانده می‌شود.
جراحی استئوتومی استخوان
اگر مشکل حاد باشد یا با روش تدریجی اصلاح‌پذیر نباشد، عمل جراحی مشابه بزرگسالان انجام می‌شود.
نتیجه‌گیری | عقب‌زدگی زانو را جدی بگیرید، اما از آن نترسید
ژنو رکورواتوم، چه در کودکان به صورت مادرزادی ظاهر شود و چه در بزرگسالان به دلیل آسیب، ضعف عضلانی یا مشکلات ساختاری ایجاد گردد، عارضه‌ای قابل‌مدیریت و قابل‌درمان است. نکته کلیدی، درک صحیح از علت آن و انتخاب مسیر درمانی مناسب است—نه عجله، و نه بی‌تفاوتی.
در موارد خفیف، با فیزیوتراپی و بریس‌های مناسب می‌توان جلوی پیشرفت مشکل را گرفت.
در موارد شدید یا مزمن، جراحی‌های اصلاحی مانند استئوتومی پروگزیمال تیبیا می‌توانند با بازگرداندن زاویه طبیعی زانو، بیمار را دوباره به مسیر حرکت ایمن و زندگی بدون درد برگردانند.
و برای کودکان، استفاده از روش‌های تدریجی مثل تکنیک ایلیزاروف، کمک می‌کند که رشد طبیعی استخوان حفظ شود و مشکل بدون جراحی سنگین اصلاح گردد.
نکته پایانی؟
زانو تنها یک مفصل نیست؛ یکی از حیاتی‌ترین پایه‌های زندگی فعال شماست.
پس اگر احساس می‌کنید زانویتان بیش از حد به عقب می‌رود، یا فرزندتان هنگام ایستادن، زانوهایش صاف‌تر از حالت عادی است، همین حالا با یک پزشک متخصص مشورت کنید.
تشخیص زودهنگام، یعنی فرصت طلایی برای درمان ساده‌تر و مؤثرتر.
تا زانو هست، زندگی باید روی پای خودش بایستد.
