هیدروسفالی چگونه بر زندگی کودکان و بزرگسالان تاثیر می‌گذارد
هیدروسفالی (hydrocephalus) وضعیتی است که زمانی رخ می‌دهد که مایع مغزی نخاعی در جمجمه جمع شده و باعث تورم مغز شود. هیدروسفالی در لغت به معنای آب روی مغز است و در این مقاله از مجله پزشکی ژین طب به بررسی آن می‌پردازیم.
جمع شدن بیش از حد مایع مغزی نخاعی در جمجمه می‌تواند باعث آسیب مغزی شود. آسیب ایجاد شده منجر به اختلالات رشدی، جسمی و فکری در بیمار می‌شود. برای جلوگیری از عوارض جدی نیاز به درمان در اسرع وقت است.
توجه داشته باشید که مایع مغزی نخاعی نقش مهمی در عملکرد مغز ایفا می‌کند. از وظایف این مایع می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
- شناور نگه داشتن مغز (این مایع به مغز نسبتا سنگین اجازه می‌دهد تا درون جمجمه شناور شود)
- محافظت از مغز برای جلوگیری از آسیب
- حذف مواد زائد متابولیسم مغز
- جریان رفت و برگشت بین حفره مغز و ستون فقرات برای حفظ فشار ثابت در مغز (جبران تغییرات فشار خون در مغز)
این بیماری چه گروه سنی را تحت تاثیر قرار می‌دهد؟
هیدروسفالی عمدتا در کودکان و بزرگسالان بالای 60 سال رخ می‌دهد؛ اما جوانان و افراد میانسال نیز می‌توانند به این بیماری مبتلا شوند. موسسه ملی اختلالات عصبی و سکته مغزی تخمین می‌زند که از هر 1000 نوزاد، 1 تا 2 نوزاد با hydrocephalus متولد می‌شوند.
علت ایجاد هیدروسفالی چیست؟
مایع مغزی نخاعی یا CSF (Cerebrospinal fluid) در شرایط عادی در مغز و نخاع جریان دارد. تحت شرایط خاصی مقدار CSF در مغز افزایش می‌یابد. مقدار CSF زمانی زیاد می‌شود که:
- یک انسداد مانع از جریان طبیعی CSF شود
- کاهش توانایی عروق خونی برای جذب آن
- تولید زیاد این مایع در مغز
مقدار زیاد این مایع مغز را تحت فشار زیادی قرار می‌دهد. این فشار می‌تواند باعث تورم مغز شده و به بافت‌های آن آسیب برساند.
علل اساسی در ایجاد هیدروسفالی در نوازادان
در بعضی موارد هیدروسفالی قبل از تولد نوزاد شروع می‌شود. به همین علت این بیماری در دسته بیماری‌ها و اختلالات مادرزادی عصبی قرار می‌گیرد. این عارضه می‌تواند ناشی از موارد زیر باشد:
- نقص مادرزادی که در آن ستون فقرات بسته نمی‌شود
- ناهنجاری ژنتیکی
- عفونت‌های خاصی که در دوران بارداری رخ می‌دهند، مانند سرخچه
همچنین بیماری می‌تواند در نوزادان، کودکان نوپا و نوجوانان به دلیل موارد زیر رخ دهد:
- عفونت‌های سیستم عصبی مرکزی مانند مننژیت، به ویژه در نوزادان
- خونریزی در مغز در حین زایمان یا مدت کوتاهی پس از آن، به ویژه در نوزادانی که نارس به دنیا می‌آیند
- آسیب‌هایی که قبل، حین یا بعد از زایمان رخ می‌دهد
- ضربه به سر
- تومورهای سیستم عصبی مرکزی
هیدروسفالی فشار طبیعی؛ بیماری رایج در بزرگسالی
هنگامی که هیدروسفالی در بزرگسالان رخ می‌دهد، سطح CSF (مایع مغزی نخاعی) افزایش می‌یابد؛ اما میزان فشار معمولا طبیعی است. باید گفت که در این حالت نیز این تجمع مایع می‌تواند باعث تورم و منجر به اختلال در عملکرد مغز شود.
در بزرگسالان این وضعیت معمولا ناشی از گرفتگی و جلوگیری از جریان مایع مغزی نخاعی است. با این حال در بعضی موارد، هیچ علت شناخته شده‌ای برای این عارضه وجود ندارد.
عوامل خطر در ایجاد هیدروسفالی
افرادی که موارد زیر را تجربه کرده باشند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به هیدروسفالی قرار دارند. این موارد عبارتند از:
- عفونت‌های مرتبط با مغز مانند مننژیت
- جراحت سر
- خونریزی در رگ‌های خونی مغز
- جراحی مغز
شناخت علائم بالقوه هیدروسفالی
hydrocephalus می‌تواند باعث آسیب دائمی در مغز شود، بنابراین مهم است که علائم این بیماری را بشناسیم و به دنبال مراقبت‌های پزشکی باشیم. همان‌طور که گفته شده این عارضه در کودکان شایع‌تر است؛ اما می‌تواند افراد را در هر سنی تحت تاثیر قرار دهد.
علائم اولیه هیدروسفالی در نوازادن
علائم اولیه این بیماری در نوزادان عبارتند از:
- فونتانل برآمده (bulging fontanel)، که نقطه نرم روی سطح جمجمه است
- افزایش سریع دور سر
- چشم‌هایی که به سمت پایین ثابت شده‌اند
- تشنج
- استفراغ
- خواب آلودگی بیش از حد
- تغذیه ضعیف
- توان و قدرت عضلانی کم
- علائم و نشانه‌های فیزیکی
- بد غذا خوردن
اختلال سیستم عصبی در کودکان نوپا و خردسال
علائم یا نشانه‌هایی که بر کودکان نوپا و خردسال تاثیر می‌گذارند عبارتند از:
- گریه‌های کوتاه و بلند
- تغییرات شخصیتی
- تغییرات در ساختار صورت
- چشم‌های ضربدری
- سردرد
- اسپاسم عضلانی
- رشد تاخیری
- مشکل در خوردن
- خواب آلودگی شدید
- تحریک‌پذیری
- از دست دادن هماهنگی و تعادل بدن
- از دست دادن کنترل مثانه یا تکرر ادرار
- بزرگ شدن سر از حالت طبیعی
- مشکل در بیدار ماندن یا بیدار شدن از خواب
- استفراغ یا حالت تهوع
- تشنج
- کاهش عملکرد مدرسه
- تاری یا دوبینی
- حرکات غیر طبیعی چشم
- اشتهای ضعیف
- مشکلات تمرکز
علائم هیدروسفالی در جوانان و میانسالان
علائم در بزرگسالان جوان و میانسال عبارتند از:
- سردردهای مزمن
- از دست دادن هماهنگی
- مشکل در راه رفتن
- مشکلات مثانه
- مشکلات بینایی
- حافظه ضعیف
- مشکل در تمرکز
هیدروسفالی با فشار طبیعی در افراد مسن
علائم هیدروسفالی با فشار طبیعی (Normal pressure hydrocephalus) معمولا به آرامی شروع می‌شود. یکی از اولین نشانه‌های این بیماری افتادن ناگهانی بیمار بدون از دست دادن هوشیاری است. سایر علائم رایج hydrocephalus فشار طبیعی (NPH) در افراد مسن عبارتند از:
- تغییر در راه رفتن بیمار
- اختلال در عملکردهای ذهنی، مانند مشکلات حافظه
- مشکل در کنترل ادرار
- مشکل در کنترل مدفوع
- سردرد
کاهش خطر ابتلا به هیدروسفالی
باید گفت که نمی‌توان از ابتلا به هیدروسفالی جلوگیری کرد؛ اما خطرات ابتلا به این بیماری را می‌توان کاهش داد.
- برای کاهش عوارض ناشی از این بیماری باید زنان باردار در دروان بارداری از مراقبت‌های لازم برخوردار شوند. این کار می‌تواند به کاهش احتمال زایمان زودرس که یکی از علل ابتلا به این بیماری است جلوگیری کند
- دریافت واکسن می‌تواند به پیشگیری از بیماری‌ها و عفونت‌های مرتبط با هیدروسفالی کمک کند. انجام غربالگری‌های منظم نیز همچنین می‌توانند در درمان فوری بیماری‌ها و عفونت‌هایی که جنین را در معرض هیدروسفالی قرار می‌دهند، مفید باشند
- افراد مختلف باید هنگام انجام فعالیت‌هایی مانند دوچرخه‌سواری از تجهیزات ایمنی مانند کلاه ایمنی برای جلوگیری از آسیب به سر استفاده کنند. همچنین بستن کمربند ایمنی، خطر آسیب به سر را کاهش می‌دهید
- توجه داشته باشید که کودکان خردسال باید در اتومبیل روی صندلی مخصوص کودک بشینند یا از کمربند ایمنی برای نشستن آن‌ها استفاده شود. رعایت این موارد از ایجاد آسیب به سر کودکان جلوگیری می‌کند
هیدروسفالی چگونه تشخیص داده می‌شود؟
برای تشخیص این بیماری پزشک معاینه فیزیکی را بررسی علائم و نشانه‌های بیماری انجام می‌دهد. در کودکان، پزشکان چشم‌های فرورفته، عکس‌العمل‌های آهسته، فونتانل برآمده و دور سر بزرگ‌تر از حد طبیعی را بررسی می‌کند.
همچنین پزشک امکان دارد که از سونوگرافی برای مشاهده دقیق مغز استفاده کند. در سونوگرافی از امواج صوتی با فرکانس بالا برای ایجاد تصاویری از مغز استفاده می‌شود. این نوع سونوگرافی فقط در نوزادانی که فونتانل (نقطه نرم روی جمجمه) آن‌ها هنوز باز است قابل انجام خواهد بود.
برای جستجوی علائم اضافی مایع مغزی نخاعی از روش‌های زیر استفاده می‌کنند:
- اسکن تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI)
- اسکن توموگرافی کامپیوتری (CT اسکن)
با استفاده از تصاویر تهیه شده از مغز در این اسکن‌ها می‌توان بطن‌های مغزی بزرگ شده ناشی از CSF (مایع مغزی نخاعی) را به راحتی مشخص کرد.
- معاینه عصبی
نوع معاینه عصبی به سن فرد بستگی دارد. متخصص مغز و اعصاب احتمال دارد که برای قضاوت در مورد وضعیت عضلانی، حرکتی، سلامتی و عملکرد حواس سوالاتی بپرسد و تست‌های نسبتا ساده‌ای را در مطب انجام دهد.
هیدروسفالی چگونه درمان می شود؟
hydrocephalus اگر درمان نشود می‌تواند کشنده باشد. در مواردی احتمال دارد که آسیب مغزی ایجاد شده رد اثر این بیماری قابل ترمیم یا درمان نباشد. به طور کلی باید گفت که هدف از درمان هیدروسفالی جلوگیری از آسیب بیشتر به مغز است.
مراحل درمان شامل بازگرداندن جریان طبیعی مایع مغزی نخاعی می‌شود. در این حالت پزشک امکان دارد که یکی از گزینه‌های جراحی زیر را با توجه به شدت گرفتگی مسیر، سن بیمار و عوامل دیگر انتخاب کند:
روش درج شانت برای درمان گرفتگی جریان CSF
در بیشتر موارد جراحان از روش شانت (Shunt insertion) برای ترمیم مسیر مایع مغزی تخاعی استفاده می‌کنند. شانت یک سیستم زهکشی بوده که از یک لوله بلند با یک دریچه ساخته شده است. این دریچه به مایع مغزی نخاعی (CSF) کمک می‌کند تا با سرعت نرمال و در جهت درست جریان یابد.
در این روش پزشک یک سر لوله را در مغز و سر دیگر را در قفسه سینه یا حفره شکمی بیمار وارد می‌کند. سپس مایع اضافی از مغز خارج شده و از انتهای دیگر لوله به قسمتی دیگر بدن وارد می‌شود. این قسمت از بدن جایی است که می‌تواند خیلی راحت این مایع را جذب کند. کاشت شانت معمولا دائمی بوده و باید به طور مرتب تحت نظر باشد.
روش ونتریکولوستومی برای درمان هیدروسفالی
از روشی به نام ونتریکولوستومی (Ventriculostomy) می‌توان به عنوان جایگزینی برای قرار دادن شانت استفاده کرد. این روش شامل ایجاد سوراخی در انتهای بطن یا بین بطن‌های مغز است. روش ونتریکولوستومی به CSF اجازه می‌دهد تا از مغز خارج شود.
سایر درمان‌های لازم برای هیدروسفالی
برخی از افراد مبتلا به هیدروسفالی، به ویژه کودکان، بسته به شدت عوارض طولانی مدت، ممکن است نیاز به درمان‌های اضافی داشته باشند.
تیم‌های مراقبت از کودکان احتمال دارد که شامل افراد زیر باشد:
- متخصص اطفال یا فیزیوتراپ که بر برنامه درمانی و مراقبت‌های پزشکی نظارت دارد
- متخصص مغز و اعصاب کودکان برای تشخیص و درمان اختلالات عصبی در کودک
- کاردرمان‌گر، برای توسعه مهارت‌های روزمره
- درمان‌گر رشد تا به کودک کمک کند که رفتارهای مناسب سن، مهارت‌های اجتماعی و مهارت‌های بین فردی خود را توسعه دهد
- متخصص سلامت روان، مانند روانشناس یا روانپزشک
- مددکار اجتماعی که به خانواده در دریافت خدمات مورد نیاز و برنامه‌ریزی برای مراقبت از کودک کمک کند
همچنین باید اشافه کنیم که کودکانی که به مدرسه می‌روند احتمالا باید به معلمان آن‌ها آموزش ویژه داده شود. این آموزش برای مواقعی که علائم جدی در کودک ایجاد شود که نیاز به عکس‌العمل‌های سریع دارد لازم است.
عوارض جراحی شانت و ونتریکولوستومی
هر دو روش جراحی گفته شده می‌توانند منجر به بروز عوارضی شوند. این عوارض به صورت زیر هستند:
- عوارض جراحی شانت: سیستم‌های شانت می‌توانند تخلیه مایع مغزی نخاعی را متوقف کنند یا به دلیل مشکلات مکانیکی (انسداد یا عفونت) تخلیه به خوبی صورت نگیرد.
- عوارض ونتریکولوستومی: شامل خونریزی و عفونت است
هرگونه شکست در روش‌های درمانی مستلزم توجه فوری، تجدید نظرهای جراحی یا سایر مداخلات پزشکی است. در صورت بروز تب یا عود علائم اولیه هیدروسفالی بیمار باید با پزشک خود سریعا ملاقات کند.
چشم انداز افراد مبتلا به هیدروسفالی چیست؟
چشم انداز فرد مبتلا به هیدروسفالی تا حد زیادی به میزان علائم آن بستگی دارد. بسیاری از کودکان آسیب مغزی مادام‌العمر را تجربه می‌کنند؛ اما کودکان با کار با متخصصان زیر می‌توانند یاد بگیرند که ناتوانی خود را مدیریت کنند و اثرات مادام‌العمر بیماری خود را کاهش دهند:
- پزشکان اطفال
- ارائه‌دهندگان سلامت روان
- کاردرمان‌گران
- درمان‌گران رشد
- متخصصان مغز و اعصاب کودکان
همچنین باید گفت که بزرگسالان مبتلا به علائم شدید هیدروسفالی ممکن است نیاز به کار با کاردرمان‌گر داشته باشند. برخی دیگر نیز امکان دارد که نیاز به مراقبت‌های طولانی مدت توسط خانواده داشته باشند. در حالی که برخی بیماران به مراقبت‌های ویژه توسط متخصصان پزشکی که روی زوال عقل تمرکز دارند نیاز پیدا می‌کنند.
توجه داشته باشید که اثرات طولانی مدت این بیماری بسته به شرایط فردی بیمار بسیار متفاوت است.
عوارض ناشی از هیدروسفالی
در بیشتر موارد هیدروسفالی پیشرفت می‌کند، به این معنی که در صورت عدم درمان، عوارضی از جمله ناتوانی‌های فکری، رشدی و جسمی ممکن است ایجاد یا تشدید شوند. همچنین این بیماری می‌تواند تهدیدکننده زندگی باشد؛ اما در موارد که شدت این بیماری متوسط باشد با درمان مناسب می‌توان عوارض جدی آن را کمتر کرد.
هیدروسفالی و تاثیر بر سیستم عصبی
هیدروسفالی یک بیماری در سیستم عصبی است که به دلیل تجمع مایع مغزی نخاعی در جمجمه ایجاد می‌شود. این مایع زمانی تجمع می‌یابد که مسیر جریان آن مسدود شده باشد.
جالب است که بدانید این بیماری می‌تواند از افراد با سنین مختلف را درگیر کند؛ اما در کودکان و افراد بالای 60 سال بیشتر دیده می‌شود. علائم این بیماری در افراد با سنین مختلف متفاوت است. به این صورت که رد نوزادان باعث بروز تشنج، افزایش دور سر، کاهش توان عضلانی و استفراغ می‌شود. در حالی که علائم آن در افراد بالای 60 سال شامل سردردهای مزمن، اختلال در بینایی، حافظه و مثانه است.
باید گفت که آسیب‌های ایجاد شده در اثر فشار مایع مغزی نخاعی در بیشتر موارد درمان شدنی نیستند؛ اما می‌توان شدن علائم ایجاد شده و افزایش عوارض بعدی را کاهش یا کنترل کرد. به همین علت باید اضافه کنیم که درمان بیماری هیدروسفالی بر پایه بازیابی و حفظ جریان سالم مایع مغزی نخاعی است. به همین دلیل پزشکان از جراحی‌های مختلف برای ترمیم این مسیر استفاده می‌کنند.
پرسش‌های مطرح در زمینه هیدروسفالی
از مهمترین نشانه های هیدروسفالی چیست؟
کاهش بینایی و تشنج از مهمترین نشانه های بیماری است.
بهترین راه تشخیص بیماری هیدروسفالی چیست؟
سی تی اسکن و ام آر آی بهترین راه تشخیص هیدروسفالی است.
درمان اصلی هیدروسفالی چیست؟
جراحی درمان سنتی و اصلی هیدروسفالی به شمار می رود.
