بیماری سلیاک؛ علائم و راه‌های درمان این اختلال خود ایمنی که باید بدانیم

بیماری سلیاک نوعی بیماری خود ایمنی است که در آن بدن به گلوتن واکنش نشان می‌دهد. این واکنش با تولید سمومی همراه است که به بافت‌های ریز روده کوچک آسیب می‌رسانند و مانع جذب مواد غذایی مفید به وسیله روده می‌شود. در این شرایط بیمار رفته رفته دچار سوء تغذیه، کاهش وزن، خستگی، سرگیجه و علائم دیگری می‌شود.

علائم ناشی از بیماری سلیاک در کودکان و بزرگسالان تفاوت‌هایی با هم دارند. بعد از تشخیص علت ابتلا به سلیاک راه‌های درمان را باید بر اساس سن بیمار پیش گرفت. تنها راه درمان و جلوگیری از عوارض بیماری سلیاک حذف مواد غذایی حاوی گلوتن از رژیم غذایی است. با حذف مواد غذایی گلوتن‌دار بعد از مدتی علائم برطرف و آسیب‌های روده بهبود می‌یابند. زمان بهبودی بافت‌های روده به میزان آسیب‌های وارده شـده، مدت زمان مصرف گلوتن، سن و سایر شرایط دیگر بیمار دارد.

در این مقاله از مجله سیوطب بیماری سلیاک را از زوایای متفاوتی مورد بررسی قرار می‌دهیم تا مبتلایان به این بیماری در مسیر درست درمان قرار گیرند.

بیماری سلیاک چیست؟

بیماری سلیاک یک اختلال گوارشی است که در اثر واکنش ایمنی غیرطبیعی به گلوتن به وجود می‌آید. در واقع یک اختلال خودایمنی است که می‌تواند علائم و عوارض شدیدی به همراه داشته باشد.

در بیماری سلیاک پاسخ سیستم ایمنی بدن به گلوتن باعث ایجاد سمومی می‌شود که پرزها را در روده از بین می‌برد. پرزها برآمدگی‌های انگشت مانندی در داخل روده کوچک هستند که اگر آسیب ببینند قادر به جذب مواد مغذی از غذاها نیستند. این موضوع منتهی به سوء تغذیه و عوارض جدی سلامتی، از جمله آسیب دائمی به روده خواهد شد.

بیماری سلیاک را با نام‌های زیر نیز می‌شناسند:

• اسپرو (sprue)
• اسپرو غیرگرمسیری (nontropical sprue)
• انتروپاتی حساس به گلوتن (gluten-sensitive enteropathy)

گلوتن چیست؟

پروتئینی که در غذاهای تهیه‌شده با گندم، جو، چاودار و تریتیکاله (دانه ترکیبی از گندم و چاودار) وجود دارد. همچنین این ماده در جو دوسر که در کارخانه‌های فرآوری از سایر غلات تهیه می‌شود نیز می‌تواند موجود باشد. همچنین باید بگوییم که گلوتن حتی در بعضی از داروها، ویتامین‌ها و لوازم آرایشی مانند رژ لب‌ها نیز یافت می‌شود.

عدم تحمل گلوتن که به آن‌ اختلالات مرتبط با گلوتن نیز می‌گویند با علائمی پس از خوردن غذاهای حاوی گلوتن مشخص می‌شود. افرادی که حساسیت به گلوتن غیرسلیاک دارند امکان دارد حساسیت خفیفی به گلوتن داشته باشند.

بیماری سلیاک چند نوع دارد؟

علاوه بر نمونه‌ی گفته‌شده دو نمونه دیگر از بیماری سلیاک وجود دارد که به صورت زیر تقسیم می‌شوند:

بیماری سلیاک غیر پاسخگو

برخی از افراد مبتلا به بیماری سلیاک به رژیم غذایی بدون گلوتن پاسخ نمی‌دهند. بیماری سلیاک غیر پاسخگو اغلب به دلیل آلودگی رژیم غذایی با گلوتن است. مشورت با یک متخصص تغذیه و تحت نظر آن بودن می‌تواند به بیمار کمک کند تا آموزش ببیند که چگونه از مصرف گلوتن اجتناب کند.

افراد مبتلا به سلیاک غیر پاسخگو موارد زیر را تجربه می‌کنند:

• رشد بیش از حد باکتری‌ها در روده کوچک
• کولیت میکروسکوپی (یک نوع بیماری در روده)
• عملکرد ضعیف پانکراس (نارسایی پانکراس)
• سندروم روده تحریک‌پذیر
• مشکل در هضم قند موجود در محصولات لبنی (لاکتوز)، قند موجود در شکر (ساکارز) یا قند موجود در عسل و میوه‌ها (فروکتوز)

بیماری سلیاک مقاوم به درمان

در موارد نادری آسیب وارد شـده به روده‌ که ناشی از سلیاک است به رژیم غذایی سخت بدون گلوتن پاسخ نمی‌دهد. یعنی حتی حذف گلوتن از رژیم غذایی نمی‌تواند آسیب‌های ایجاد شـده را کنترل و بهبود بخشد.

 این بیماری به عنوان بیماری سلیاک مقاوم به درمان شناخته می‌شود. اگر پس از پیروی از یک رژیم غذایی بدون گلوتن به مدت شش ماه تا یک سال همچنان علائم و نشانه‌های بیماری از بین نرود، باید برای بررسی علائم و عوارض آزمایشات بیشتری انجام شود.

علت‌های ایجاد بیماری سلیاک چیست؟

بعضی از ژن‌ها همراه با مصرف غذاهای حاوی گلوتن به ایجاد بیماری سلیاک کمک می‌کنند. اما باید گفت که علت دقیق ابتلا به این بیماری هنوز برای محققین مشخص نشده است. شیوه‌های تغذیه نوزاد، عفونت‌های گوارشی و باکتری‌های روده نیز امکان دارد در ابتلا به سلیاک نقش داشته باشند. همچنین باید اشاره کنیم که گاهی اوقات سلیاک پس از جراحی، بارداری، زایمان، عفونت ویروسی یا استرس عاطفی شدید فعال می‌شود.

بیماری سلیاک چه علائمی به همراه دارد

این بیماری معمولا روده و دستگاه گوارش را درگیر می‌کند؛ اما می‌تواند سایر قسمت‌های بدن را نیز تحت تاثیر قرار دهد. کودکان و بزرگسالان مجموعه متفاوتی از علائم را دارند که در ادامه با آن‌ها آشنا خواهیم شد:

علائم بیماری سلیاک در کودکان

کودکان مبتلا به سلیاک ممکن است احساس خستگی و تحریک‌پذیری کنند. همچنین امکان دارد که رشد آن‌ها کمتر از هم‌سن و سال‌های خود باشد و دچار بلوغ تاخیری شوند. از دیگر علائم رایج این بیماری در کودکان می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

• کاهش وزن
• استفراغ
• نفخ شکم
• درد شکم
• اسهال یا یبوست مداوم
• مدفوع رنگ پریده، چرب و بدبو

علائم بیماری سلیاک در بزرگسالان

بزرگسالان مبتلا به سلیاک احتمال دارد که علائم گوارشی متفاوتی را تجربه کنند. با این حال در بیشتر موارد علائم سایر نواحی بدن را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. این علائم شامل موارد زیر هستند:

• نارسایی کمبود آهن
• تشنج
• اختلالات پوستی
• تغییر رنگ یا از بین رفتن مینای دندان
• زخم‌های رنگ پریده در داخل دهان
• دوره‌های قاعدگی نامنظم
• ناباروری و سقط جنین

با این حال بیش از نیمی از بزرگسالان مبتلا به بیماری سلیاک علائم و نشانه‌های غیرمرتبط با سیستم گوارشی دارند، از جمله:

• خستگی و سردرد
• آسیب سیستم عصبی، از جمله بی‌حسی و سوزن سوزن شدن در پاها و دست‌ها، مشکلات احتمالی تعادل و اختلال شناختی
• از دست دادن تراکم استخوان (پوکی استخوان) یا نرم شدن استخوان‌ها (استئومالاسی)
• درد و سفتی مفاصل
• کاهش عملکرد طحال (هیپوسپلنیسم)
• بثورات پوستی خارش‌دار و تاول‌دار (درماتیت هرپتی فرمیس)

درماتیت هرپتی فرمیس یا DH (Dermatitis herpetiformis) یکی دیگر از علائم شایع بیماری سلیاک به شمار می‌رود. این بیماری یک نوع بثورات پوستی با خارش شدید است که از برجستگی‌ها و تاول‌ها تشکیل شـده است. این بثورات پوستی امکان دارد که روی آرنج، باسن و زانو ایجاد شوند.

تقریبا 15 تا 25درصد از افراد مبتلا به سلیاک تحت تاثیر این بثورات پوستی قرار می‌گیرند. کسانی که DH را تجربه می‌کنند معمولا علائم گوارشی را ندارند.

همچنین توجه به این موضوع مهم است که علائم بیماری سلیاک از فردی به فرد دیگر متفاوت و به عوامل مختلفی بستگی دارد. از جمله:

• مدت زمانی که یک فرد در دوران شیرخوارگی از شیر مادر تغذیه می‌کند
• سنی که شروع به خوردن گلوتن کرده
• مقدار گلوتنی که می‌خورد
• شدت آسیب به روده

همچنین باید گفت که برخی از افراد مبتلا به بیماری سلیاک هیچ علامتی ندارند. با این حال آن‌ها همچنان ممکن است در نتیجه بیماری خود دچار عوارض طولانی مدت شوند.

بیماری سلیاک چگونه درمان می شود؟

تنها راه درمان بیماری سلیاک حذف دائمی گلوتن از رژیم غذایی است. این امر به پرزهای روده اجازه می‌دهد تا بهبود یابند و شروع به جذب مواد مغذی از غذاها کنند.

برای این کار پزشک به بیمار آموزش می‌دهد که چگونه از مصرف گلوتن در حین پیروی از یک رژیم غذایی مغذی و سالم اجتناب کند. پزشک همچنین دستورالعمل‌هایی را در مورد نحوه خواندن برچسب‌های مواد غذایی و محصولات دیگر به بیمار می‌دهد تا بتواند مواد حاوی گلوتن را شناسایی کند. پس از حذف گلوتن از رژیم غذایی علائم بیماری بعد از چند روز حذف می‌شوند.

در کودکان علائم روده معمولا بین 3 تا 6 ماه بعد بهبود می‌یابد، در حالی که در بزرگسالان امکان دارد که چندین سال طول بکشد.

درمان و پیشگیری از عوارض بیماری با مصرف مکمل‌ها

اگر کم‌خونی یا سوء تغذیه ناشی از آسیب به بافت روده کوچک شدید باشد، پزشک یا متخصص تغذیه احتمال دارد که مصرف مکمل‌های خاصی را برای بیمار توصیه کند. از این مکمل‌ها می‌توانیم موارد زیر را نام ببریم:

• مس
• فولات
• آهن
• ویتامین B-12
• ویتامین D
• ویتامین K
• فلز روی

ویتامین‌ها و مکمل‌ها معمولا به صورت قرص مصرف می‌شوند. اگر دستگاه گوارش بیمار در جذب ویتامین‌ها مشکل داشته باشد، پزشک ممکن است آن‌ها را به صورت تزریقی تجویز کند.

داروهایی برای کنترل التهاب روده

اگر روده کوچک بیمار به شدت آسیب‌دیده باشد یا بیمار دچار بیماری سلیاک مقاوم به درمان باشد، احتمال دارد که پزشک داروهای استروئیدی را برای کنترل التهابات توصیه کند. استروئیدها می‌توانند علائم و نشانه‌های شدید بیماری سلیاک را در حین بهبودی روده کاهش دهند.

همچنین داروهای دیگری نیز مانند آزاتیوپرین یا بودزونید ممکن است استفاده شوند.

درمان درماتیت هرپتی فرمیس

اگر به دلیل سلیاک بثورات پوستی (درماتیت هرپتی فرمیس) ایجاد شوند، پزشک دارویی خوراکی به نام داپسون را همراه یا یک رژیم غذایی بدون گلوتن برای بیمار توصیه می‌کند. داروی داپسون عوارض جانبی زیادی دارد که بیمار حتما باید به صورت منظم آزمایش خون انجام دهد.

روش مقابله با بیماری سلیاک مقاوم به درمان

اگر فردی دچار بیماری سلیاک مقاوم به درمان باشد باید گفت که آسیب‌های ایجاد شـده در روده کوچک آن شخص بهبود نمی‌یابد. به همین دلیل بیمار باید در یک مرکز تخصصی مورد ارزیابی قرار گیرد. توجه داشته باشید که بیماری سلیاک مقاوم به درمان می‌تواند بسیار جدی باشد و در حال حاضر هیچ درمان اثبات شـده‌ای برای آن وجود ندارد.

تغییر سبک زندگی و درمان‌های خانگی بیماری سلیاک

اگر سلیاک برای فردی تشخیص داده شود، باید از تمام غذاهای حاوی گلوتن اجتناب کند. سپس برای مشورت و آموزش‌های لازم برای رژیم غذایی مناسب با بیماری خود به یک متخصص تغذیه مراجعه کند. همچنین افراد مبتلا به بیماری سلیاک باید موارد زیر را رعایت کنند:

برچسب‌ها را بخوانید: از مصرف غذاهای آماده و بسته‌بندی شـده خودداری کنید؛ مگر این که برچسب بدون گلوتن داشته باشند. از این مواد می‌توانیم به امولسیفایرها و تثبیت‌کننده‌هایی که می‌توانند حاوی گلوتن باشند اشاره کنیم. علاوه بر غلات، پاستا و محصولات پخته شـده، سایر غذاهای بسته‌بندی که می‌توانند حاوی گلوتن باشند عبارتند از:

• ماءالشعیر، دمنوش و سرکه مالت
• آب نبات
• گوشت‌های فرآوری شـده (سوسیس و کالباس)
• مخلوط برنج
• سس‌های سالاد و سس سویا
• نان تورتیلا و چیپس سیب زمینی
• سوپ‌ها

توجه داشته باشید که جو خالص برای اکثر افراد مبتلا به بیماری سلیاک مضر نیست؛ اما جو دوسر می‌تواند در طول رشد و فرآوری در کارخانه‌ها توسط گندم آلوده شـده باشد.

غذاهای مجاز را مصرف کنید

بسیاری از غذاهای اصلی در رژیم غذایی بدون گلوتن مجاز هستند، از جمله:

• تخم مرغ
• گوشت تازه، ماهی و مرغ
• میوه‌ها
• حبوبات مانند عدس و لوبیا
• بیشتر محصولات لبنی مگر این که علائم شما را بدتر کنند
• آجیل
• سیب زمینی‌ها
• سبزیجات

غلات و نشاسته‌های مجاز در رژیم غذایی بدون گلوتن عبارتند از:

• گندم سیاه
• ذرت
• آرد ذرت
• آردهای بدون گلوتن (برنج، سویا، ذرت، سیب زمینی، لوبیا)
• تورتیلا ذرت خالص
• برنج
• برنج وحشی

عوارض عدم درمان بیماری سلیاک چیست؟

• سوء تغذیه: در صورتی اتفاق می‌افتد که روده کوچک نتواند مواد مغذی کافی را جذب کند. سوء تغذیه منجر به کم‌خونی و کاهش وزن می‌شود. در کودکان این عارضه می‌تواند باعث کندی در رشد اسکلتی و کوتاهی قد آن‌ها شود.
• ضعیف شدن استخوان: سوء جذب کلسیم و ویتامین D می‌تواند منجر به نرمی استخوان کودکان (استئومالاسی یا راشیتیسم) و کاهش تراکم استخوانی (استئوپنی یا پوکی استخوان) در بزرگسالان شود.
• ناباروری و سقط جنین: سوء جذب کلسیم و ویتامین D می‌تواند به مشکلاتی در تولید مثل و سقط جنین ایجاد کند.
• عدم تحمل لاکتوز: آسیب به روده کوچک ممکن است بعد از خوردن یا نوشیدن لبنیات حاوی لاکتوز باعث درد شکم و اسهال شود. هنگامی که آسیب‌های روده بهبود یافت، امکان دارد که بیمار بتواند دوباره لبنیات را بدون اذیت شدن میل کند.
• سرطان: افراد مبتلا به بیماری سلیاک که رژیم غذایی بدون گلوتن را رعایت نمی‌کنند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به انواع مختلفی از سرطان، از جمله لنفوم روده و سرطان روده کوچک هستند. لنفوم‌ها گروهی از تومورهای سلول‌های خونی است که از لنفوسیت‌ها به وجود می‌آیند. علائم بیماری لنفوم روده شامل تب، تعریق، خارش و کاهش وزن است.
• مشکلات سیستم عصبی: برخی از افراد مبتلا به سلیاک احتمال دارد که دچار مشکلاتی مانند تشنج یا بیماری اعصاب دست و پا (نوروپاتی محیطی) شوند.

برداشتی کلی درباره بیماری سلیاک

بیماری سلیاک که گاهی به آن سلیاک اسپرو یا آنتروپاتی حساس به گلوتن نیز می‌گویند، یک واکنش ایمنی به خوردن گلوتن است. گلوتن نوعی پروتئین که در بعضی مواد غذایی مانند گندم، جو و چاودار یافت می‌شود.

افراد مبتلا به این بیماری به هیچ عنوان نباید مواد حاوی گلوتن را مصرف کنند؛ زیرا خوردن این ماده باعث بروز پاسخ‌های ایمنی در روده کوچک آن‌ها می‌شود. این پاسخ‌های ایمنی باعث آسیب به پوشش روده کوچک شـده و مانع جذب مواد غذایی و مغذی مورد نیاز بدن (سوء تغذیه) خواهد شد.

از علائم این بیماری می‌توانیم به اسهال، خستگی، کاهش وزن، نفخ و کم‌خونی اشاره کنیم که می‌توانند منجر به عوارض جدی‌تری شوند.

سوالات متداول