پای ضربدری عارضه‌اش شایع بین کودکان و بزرگسالان که به درمان نیاز دارد

پای ضربدری یاGenu valgum یا ناک زانو، وضعیتی است که در آن زانوها با هم تماس دارند. این موضوع باعث می‌شود که در زمان ایستادن مچ‌های پا از هم فاصله داشته باشند. این عارضه اغلب در کودکان خردسال بین 3 تا 6 سال دیده می‌شود و می‌تواند برای والدینی که ممکن است اطلاعات کمی در مورد این بیماری داشته باشند نگران کننده باشد. باید گفت که این بیماری در بزرگسالان و جوانان نیز در نتیجه ابتلا به بیماری‌های مختلفی مانند آرتروز، عفونت در قسمت پا و آسیب‌های دیگر ایجاد خواهد شد.

در اکثر کودکان خردسال این وضعیت به طور طبیعی تا سن 7 یا 8 سالگی خود به خود اصلاح می‌شود. در موارد نادر پای ضربدری ممکن است تا نوجوانی ادامه یابد که در این صورت به درمان نیاز دارد. اما بزرگسالانی که به دلایل گفته شده دچار پای ضربدری می‌شوند، به روش‌های درمانی متفاوتی نسبت به کودکان نیاز دارند. در این مطلب از مجله پزشکی ژین طب به بررسی پای ضربدری خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

پای ضربدری یا ژنووالگوم چیست؟

Genu valgum که با نام ناک زانو (knock-knees) یا پای ضربدری شناخته می‌شود، به ناهماهنگی زانوها و چرخش آن‌ها به داخل پا می‌گویند. وقتی افرادی که زانوهای ضربدری دارند می‌ایستند، بین مچ پاهای آن‌ها حدود 7.5 سانتی‌متر یا بیشتر فاصله ایجاد خواهد شد. این به دلیل خم شدن زانوهای آن‌ها به داخل پا است.

ژنووالگوم در کودکان خردسال شایع بوده و معمولا با رشد اصلاح می‌شود. 75درصد از کودکان 3 تا 5 ساله زانوهای کوبشی یا ضربدری دارند که در بیشتر موارد تا سن 7 یا 8 سالگی اصلاح می‌شود.

آیا پای ضربدری فقط در کودکان ایجاد می‌شود؟

در جواب به این سوال باید گفت: خیر، این عارضه می‌تواند در اثر موارد مختلفی مانند آرتریت یا آسیب به زانو در بزرگسالان ایجاد شود. درمان این عارضه در بزرگسالان به دلیل عدم انعطاف‌پذیری استخوان‌ها و کند شدن روند بهبودی کمی سخت‌تر خواهد بود.

علت ایجاد پای ضربدری چیست؟

ژنو والگوم تقریبا همیشه یک تغییر خوش‌خیم در رشد کودکان است. اگرچه به طور تصادفی رخ می‌دهد؛ اما به نظر می‌رسد که در خانواده‌ها به صورت ارثی دیده می‌شود.

پای ضربدری می‌تواند ناشی از موارد زیر نیز باشد:

• آسیب یا عفونت در زانو یا پاها
• ناهنجاری استخوانی ناشی از راشیتیسم (بیماری ناشی از کمبود ویتامین D و کلسیم)
• سایر بیماری‌های استخوانی
• چاقی، که فشار بیشتری بر زانوها وارد می‌کند
• آرتریت در مفاصل زانو
• دیسپلازی اسکلتی
• بیماری‌های ذخیره لیزوزومی مانند سندرم مورکیو

علائم پای ضربدری یا ژنوم والگوم چیست؟

ژنو والگومی که پس از دوران کودکی ادامه می‌یابد امکان دارد علائم دیگری به جز زانوهای نامنظم ایجاد کند. از این علائم می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

• مفاصل سفت
• زانودرد
• راه رفتن با لنگی
• رباط‌ها و عضلات تحت فشار نیز می‌توانند باعث درد در لگن، مچ پا یا پا شوند
• اگر فقط یک زانو خارج از خط باشد (یک زانو انحراف داشته باشد)، احتمال دارد که بیمار دچار عدم تعادل شود

پای ضربدری چگونه تشخیص داده می‌شود؟

هنگامی که پای ضربدری در یک خردسال، نوجوان یا بزرگسال وجود دارد، مهم است که دریابیم علت زمینه‌ای برای این بیماری‌ها و آسیب‌های مفاصل وجود دارد؟ زیرا یک بیماری زمینه‌ای استخوانی یا آرتریت نیاز به درمان سریع خواهد داشت.

برای تشخیص این بیماری پزشک مراحل زیر را طی می‌کند:

• بررسی سوابق پزشکی بیمار و خانواده
• بررسی و معاینه دقیق فیزیکی بیمار
  – نحوه ایستادن و راه رفتن به صورت دقیق بررسی خواهد شد
  – نابرابری در طول پا
  – زاویه هم ترازی زانوی
  – سایش ناهموار در کف کفش
• آزمایش خون برای بررسی فاکتورهای مهم مانند کلسیم و ویتامین D
• در بعضی موارد پزشک ممکن است برای بررسی ساختار استخوان‌ها یک عکس اشعه ایکس یا اسکن MRI را تجویز کند

پای ضربدری و چگونگی درمان آن؛ اضلاح زانوی ضربدری بدون جراحی و با عمل

درمان ژنووالگوم به علت و شدت علائم بستگی دارد. در ادامه با چندین روش درمانی برای کودکان و بزرگسالان آشنا خواهیم شد:

1. درمان پای ضربدری با روش‌ها ساده و غیر تهاجمی

همان‌طور که گفته شد درمان پای ضربدری به علت ایجادکننده آن بستگی دارد. به عنوان مثال اگر راشیتیسم باعث ضربدری شدن زانوها شده باشد، پزشک احتمالا موارد زیر را برای بیماری خود تجویز خواهد کرد. البته باید گفت که این روش‌های درمانی برای اصلاح پای ضربدری ارثی نیز استفاده خواهند شد.

• مصرف مکمل‌ها: مکمل‌های ویتامین D و کلسیم برای بهبود کلسیم و ویتامین مورد نیاز استخوان‌ها تجویز می‌شوند. کمبود این مواد باعث نرمی و پوکی استخوان شده و تغییر و بدشکلی استخوان را شدت می‌دهد.

• داروهای ضدالتهاب برای کاهش درد و التهاب: پزشک برای کاهش درد و التهاب از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی قوی استفاده خواهد کرد. از این داروها می‌توانیم به ناپروکسن، ایبوپروفن، ادویل و آسپرین اشاره کنیم.

• کاهش وزن: چاقی می‌تواند فشار بیشتری بر زانوها وارد کند و شدت پای ضربدری را بدتر کند. اگر بیمار اضافه وزن داشته باشد، پزشک یک برنامه کاهش وزن سالم را توصیه خواهد کرد.

• وسایل کمکی مانند کفی یا پاشنه: اگر طول پاهای بیمار در نتیجه ژنو والگوم نابرابر شده باشد، یک پاشنه در کفش پای کوتاه‌تر می‌تواند طول پاها را یکسان کرده و به منظم کردن راه رفتن کمک کند. همچنین ممکن است درد پا را تسکین دهد.
• آتل: برای کودکانی که پای ضربدری آن‌ها تا سن 8 سالگی برطرف نمی‌شود، یک بریس یا یک آتل ممکن است به رشد استخوان کمک کند.

2. درمان پای ضربدری با تمرین‌های ورزشی؛ درمان پای ضربداری و تمرینات اصلاحی آن

برای اکثر افراد مبتلا به ژنووالگوم، ورزش می‌تواند به تنظیم مجدد و تثبیت زانوهای آن‌ها کمک کند. پزشک یا فیزیوتراپ می‌تواند راه رفتن بیمار را ارزیابی کند و تمرین‌هایی را برای تقویت عضلات پا، لگن و ران پیشنهاد دهد. کشش‌های خاص در تسکین علائم مفید و تمرین‌های تقویتی در تقویت و افزایش قدرت عضلات موثر خواهند بود.

تمرین‌های مختلفی برای درمان و اصلاح پای ضربدری وجود دارد که نوع و تعداد انجام هر کدام از آن‌ها را باید پزشک متخصص یا فیزیوتراپ برای بیمار مشخص کند. در ادامه با چند نمونه از این تمرین‌ها آشنا خواهیم شد:

1) لانژ جانبی ورزشی برای درمان پای ضربدری

برای انجام این تمرین به صورت زیر عمل کنید:

• بایستید و پاها را به اندازه عرض لگن باز کنید و بازوها را جلوی سینه قرار دهید
• یک گام بلند به چپ بردارید
• در حالی که پا با زمین برخورد می‌کند، زانوی چپ را خم کنید و لگن را به سمت عقب فشار دهید
• لحظه‌ای مکث کنید سپس به حالت اولیه برگردید
• این تمرین را معمولا بین 10 تا 12 مرتبه تکرار کنید و سپس پاها را عوض کنید

2) کیک پهلو به صورت خوابیده؛ تمرینی عالی برای تقویت پاها

برای انجام این تمرین ساده و راحت به صورت زیر عمل کنید:

• به پهلوی چپ دراز بکشید و پاها را روی هم قرار دهید
• پای راست را با زاویه 45 درجه به بالا بلند کنید و 1 ثانیه نگه دارید
• سپس پا را پایین بیاورید
• 10 تا 12 مرتبه این حرکت را تکرار کنید و سپس جهت خود را تغییر دهید

3) اسکات کنار دیوار به تقویت پاها کمک خواهد کرد

برای انجام این حرکت به صورت زیر عمل کنید:

• صاف مقابل دیوار بایستید و پاها را به اندازه عرض شانه باز کنید
• کمر خود را به دیوار بچسبانید، در حالی که پاها از دیوار فاصله دارند
• سپس سعی کنید در حالی که کمر صاف و به دیوار چسبیده است بشینید
• حرکت اسکات را تا 90 درجه بیشتر نکنید (زاویه زانوها هنگام نشستن)
• 5 تا 10 ثانیه نگه دارید، در حالی که عضلات شکم را منقبض هستند
• سپس به حالت اولیه برگردید
  با تمرین بیشتر، فرد احتمال داردکه بتواند موقعیت نشستن را برای مدت طولانی‌تری حفظ کند. افزودن یک نوار مقاومتی در اطراف زانو در حین انجام این تمرین نیز بسیار کمک‌کننده و موثر است.

4) استپ آپ (بالا و پایین رفتن از پله از بغل)

برای انجام این تمرین به صورت زیر عمل کنید:

• در کنار یک نیمکت یا پله بایستید
• پای راست خود را روی نیمکت قرار داده و با فشار به آن، بدن خود را بلند کنید و روی نیکمت بایستید
• وقتی پای راست کاملا صاف شد، لحظه‌ای در همین حالت بمانید و بعد پایین بیایید
• این حرکت را 10 تا 12 مرتبه تکرار کنید و بعد پای خود را عوض کنید

5) بلند کردن پا از جلو برای تقویت عضلات چهار سر ران

برای انجام این حرکت روی زمین دراز بکشید و مراحل زیر را انجام دهید:

• روی کمر دراز بکشید
• زانوها را خم کرده و کف پاها را روی زمین قرار دهید
• سپس یک پا را از روی زمین بلند کرده و بالا ببرید
• توجه داشته باشید به قدری پا را بالا ببرید که عضلات چهار سر (ران) هر دو پا در کنار هم قرار بگیرند (با این تفاوت که یک زانو خم شده روی زمین و یکی دیگر صاف است)
• عضلات پای صاف شده را منقبض کنید و پنچه پا را به سمت ساق پا خم کنید تا فشار بیشتری ایجاد شود
• پنج ثانیه صبر کنید و سپس این حرکت را برای پای دیگر تکرار کنید

6) پرس زانو برای تقویت ساق پا و عضلات ران مهم است

برای انجام این حرکت روی زمین یا یک نیمکت بشینید یا دراز بکشید و به صورت زیر عمل کنید:

• روی کمر خوابیده و پاها را دراز کنید
• یک حوله جمع شده یا یک توپ را زیر یک زانوی خود قرار دهید
• سعی کنید با زانو روی توپ یا حوله فشار وارد کنید و به مدت 3 تا 5 ثانیه این فشار را حفظ کنید
• این حرکت را چند مرتبه برای هر دو پا تکرار کنید

3. درمان پای ضربدری با روش‌های طب سنتی و خانگی

در طب سنتی از روش‌های مختلفی برای درمان پای ضربدری وجود دارد. چند نمونه از این روش‌ها به صورت زیر است:

• مصرف سنجد (سه قاشق غذاخوری پودر سنجد را با یک لیوان شیر و کمی عسل مخلوط کرده و میل کنید)
• مصرف مواد غذایی حاوی کلسیم و ویتامین D
• استفاده از کمپرس سرد یا گرم برای کاهش درد
• استفاده از روغن‌های گیاهی برای ماساژ

روغن‌های گیاهی مانند روغن کنجد، زیتون، رزماری و اکالیپتوس برای کاهش درد، افزایش گردش خون و نرم شدن عضلات بسیار مفید و موثر است. این کار به نرم ضدن عضلات و استخوان‌ها برای تغییر به حالت صحیح کم خواهد کرد. همچنین به نرم شدن مفاصل در مواردی که به دلیل پای ضربدری مفاصل سفت شده‌اند کمک می‌کند.

4. اصلاح و درمان پای ضربدری با بریس؛ مدت درمان به شدت انحراف بستگی دارد

استفاده از بریس برای اصلاح، درمان و پیشگیری از تغییرات شدیدتر زانو و پا بسیار موثر و مفید است. بریس‌های مخصوص زانوی ضربدری برای کودکان و نوجوانان تاثیر بیشتری دارند؛ زیرا استخوان‌های کودکان و نوجوانان در حال رشد بوده و انعطاف‌پذیرتر است.

مدت استفاده از بریس بستگی به شدت تغییرات پا و سن بیمار دارد، هر چقدر تغییرات و بدشکلی بیشتر باشد، کودک باید زمان بیشتری بریس را بپوشد. در مواردی نیز پوشیدن بریس‌ها تنها موقع خواب و استراحت برای کودک یا نوجوان تجویز و پیشنهاد می‌شود. به طور معمول بریس را به کفش بیمار متصل می‌کنند تا زانوها به شکل موثرتری به طرف بالا و وضعیت صحیح خود هدایت شوند.

5. اصلاح پای ضربدری با فیزیوتراپی؛ درمانی عالی برای همه

فیزیوتراپی یکی از بهترین روش‌های درمانی برای بیماری‌های مفصلی و استخوانی است. در این روش درمانی فیزیوتراپ با استفاده از تمرین‌های کششی، تقویتی و اصلاحی سعی می‌کند انحراف ایجاد شده را بر طرف کند.

در دوره‌های فیزیوتراپی امکان دارد که فیزیوتراپ علاوه بر حرکت‌های ورزشی کششی و تقویتی از روش‌های نوین نیز استفاده کند. توجه داشته باشید که استفاده از بریس، ماساژ درمانی و مصرف مکمل‌ها در کنار فیزیوتراپی روند درمان را سریع‌تر خواهند کرد. به این نوع روش‌های درمانی، درمان‌های مکمل می‌گویند.

6. درمان پای ضربدری با عمل جراحي یا روش‌های تهاجمی

هنگامی که ژنووالگوم شدید است یا زمانی که ورزش برای تسکین درد و تثبیت زانو کافی نیست، پزشک ممکن است جراحی را توصیه کند. توجه دشاته باشید که نوع جراحی‌ها برای جوانان و بزرگسالان متفاوت است. این جراحی‌های به صورت زیر هستند:

جراحی هدایت رشد برای کودکان و نوجوانان

این جراحی برای کودکان و نوجوانان در حال رشد انجام می‌شود تا کودک در مراحل رشد خود بتواند بدشکلی ایجاد شده را اصلاح کند. در این جراحی یک صفحه فلزی کوچک را در زانوی بیمار قرار می‌دهند و با دو پیچ به صفحه رشد استخوان‌ها متصل می‌کنند.

این دستگاه به صورت موقت باعث توقف رشد آن قسمت از استخوان شده و اجازه می‌دهد تا طرف دیگر استخوان به رشد خود ادامه دهد. به همین دلیل به این جراحی، جراحی هدایت رشد می‌گویند. سپس هنگامی که رشد استخوان اصلاح شد، صفحه برداشته می‌شود.

جراحی با حفره‌های کلیدی با کمترین میزان جراحت

در این جراحی برای اصلاح ناهنجاری ایجاد شده یک برش کوچک به اندازه یک سانتی‌متر در پای بیمار ایجاد می‌کنند. به همین دلیل به آن جراحی سوارخ کلیدی می‌گویند؛ زیرا تنها یک برش کوچک روی پای بیمار ایجاد خواهد شد. در این روش از طریق سوراخ ایجاد شده یک روزنه کوچک در استخوان (در قسمت بدشکل استخوان) با کمک ابزار خاصی به نام استئوتوم به وجود می‌آورند. این روزنه باعث ضعیف شدن آن قسمت از استخوان می‌شود.

زمانی که استخوان به حد کافی ضعیف و قابل انعطاف شد، به آرامی آن را برای قرار گرفتن در موقعیت صحیح تمرین و حرکت می‌دهند. سپس پا را برای مدت چهار هفته گچ می‌گیرند. در این حالت استخوان بد شکل در موقعیت صحیح قرار گرفته بهبود پیدا می‌کند.

از مزایای این روش می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

• هیچ برشی در عضلات یا غلاف نازک پریوستئوم (پوشاننده استخوان) ایجاد نمی‌شود، به همین دلیل دوران نقاهت کوتاهی نسبت به جراحی باز دارد؛ اما به دلیل گچ گرفتن پا، شخص برای مدتی در حرکت محدود خواهدشد
• همچنین اگر بدشکلی در هر دو طرف زانو یا هر دو زانو باشد، می‌توان به صورت هم‌زمان‌ها آن را اصلاح کرد

جراحی استئوتومی اصلاحی برای تراز کردن استخوان‌ها

بزرگسالان ممکن است از جراحی استئوتومی برای اصلاح زانوی ضربدری خود سود ببرند. این جراحی از نوع جراحی‌های باز بوده که به برشی حدود 10 تا 15 سانتی‌متر نیاز دارد.
در این جراحی از صفحات فلزی دائمی و پیچ‌های مخصوصی برای هم‌تراز نگه داشتن و اصلاح استخوان‌ها استفاده می‌کنند. جراحی استئوتومی اصلاحی می‌تواند استخوان‌های پا و زانوهای را مجددا تنظیم کند. توجه داشته باشید که برای برداشتن صفحات قرار گرفته در استخوان بعد از اصلاح، یک جراحی مجدد نیاز است.

جراحی تعویض مفصل زانو برای بزرگسالان مناسب است

در مواردی که تغییر شکل زانو به دلیل پای ضربدری و آسیب‌های ایجاد شده قابل اصلاح شدن نباشد، پزشک جراحی تعویض مفصل زانو را پیشنهاد خواهد داد. البته باید گفت که این روش برای افراد بزرگسال و ترجیحا مسن پیشنهاد می‌شود.

بهترین سن برای درمان و جراحی اصلاحی پای ضربدری

سن ایده‌آل برای درمان پای ضربدری و جراحی آن بین 8 تا 16 سال است. در این زمان استخوان‌ها نسبتا نرم و انعطاف‌پذیر هستند و همچنین دوره بهبودی بیمار سریع‌تر خواهد بود. با افزایش سن، استخوان‌ها سخت‌تر، سرعت بهبودی کندتر و میزان تولید بافت‌های استخوانی جدید در بدن کمتر خواهد شد.

چشم انداز پای ضربدری چیست؟

در اکثریت قریب به اتفاق موارد والدین می‌توانند انتظار داشته باشند که این عارضه در کودک تا سن 8 سالگی برطرف شود. برای کودکان بزرگ‌تر و بزرگسالان مبتلا به ژنووالگوم، یک دوره فیزیوتراپی و ورزش می‌تواند به تنظیم مجدد زانوها کمک کند.

همچنین ورزش یا فیزیوتراپی می‌تواند عضلات اطراف زانو و پا را تقویت کند و از آسیب استرسی به سایر مفاصل جلوگیری کند. اگر این تلاش‌ها موفقیت‌آمیز نبود، ممکن است جراحی برای تنظیم مجدد زانوها انجام شود. توجه داشته باشید که به مرور زمان انحراف زانو درمان نشده می‌تواند باعث درد و مشکلاتی در عملکرد فرد ایجاد کند. یک مطالعه در سال 2013 نشان داد که بزرگسالان مبتلا به ژنو والگوم در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به آرتروز هستند.

سوالات متداول در مورد پای ضربدری