ادراک دیداری در کودکان چیست؟ دلایل و عوامل تاثیرگذار

ادراک دیداری در کودکان چیست و چرا اهمیت دارد؟ ادراک دیداری یا بصری به ما انسان‌ها کمک می‌کند تا دنیای اطراف خود را درک و با آن ارتباط بگیریم. بسیاری از والدین ادراک بصری را با بینایی یکی می‌دانند و از تفاوت میان آن‌ها اطلاعی ندارند. تصور کنید به کودکتان برای اولین‌بار یک کتاب قصه رنگارنگ نشان می‌دهید، همان‌طور که صفحات کتاب را برایش ورق می‌زنید، کودک برای چند لحظه  تصاویر و نقش‌های کتاب را به‌منظور جذب و پردازش اطلاعات دنبال و نگاه می‌کند، به این امر ادراک دیداری می‌گویند که بخش مهمی از رشد اولیه دوران کودکی به حساب می‌آید.

در این مقاله از ژین طب قصد داریم درباره مهارت‌های ادراک دیداری و راه‌های تقویت آن صحبت کنیم. با ما همراه باشید.

تعریف ادراک دیداری

به فرآیند شناختی که اطلاعات به دست آمده توسط اندام‌های حسی (چشم‌، گوش، دست، بینی و دهان) را از طریق مغز تفسیر و پردازش می‌کند، ادراک می‌گویند. حال ادراک بصری چیست؟ همه ما انسان‌ها از طریق چشم‌ها تمامی اجزاء دنیای اطرافمون را می‌بینیم. به توانایی مغز برای آنچه که دیده می‌شود، ادراک دیداری می‌گویند.

این تفسیر شامل جهت‌گیری فضایی، رنگ، بافت و… اس بنابراین ادراک بصری ربطی به عملکرد بینایی ندارد، مثلاً اینکه فرد چقدر واضح می‌بیند، بلکه به توانایی مغز برای نتیجه‌گیری از اطلاعات جذب شده از طریق چشم اشاره می‌کند. بسیاری از افراد این سؤال برایشان به وجود می‌آید که منظور از ادراک دیداری حرکتی چیست؟ به توانایی انجام فعالیت‌هایی که به‌طور همزمان به حرکت چشم و دست‌ها نیاز دارد، مهارت دیداری حرکتی می‌گویند.

ادراک دیداری برای یادگیری مهارت‌های حرکتی، آموزشی و… اهمیت بالایی دارد. به همین‌خاطر از مراحل رشد اولیه دوران کودکی محسوب می‌شود. کودکانی که با این مشکل روبرو هستند برای انجام فعالیت‌های روزانه خود مانند پوشیدن لباس، بازی، انجام فعالیت‌های خلاقانه، خواندن و نوشتن و… استرس دارند که این احساس به کاهش اعتمادبه‌نفس آن‌ها منجر می‌شود.

انواع ادراک دیداری

مهارت‌های ادراکی دیداری در کودکان برای بسیاری از فعالیت‌های روزانه همانند خواندن، نوشتن، لباس پوشیدن، پیدا کردن اسباب‌بازی، فعالیت‌های سرگرمی، تشخیص رنگ‌ها و… مهم هستند. اصلی‌ترین مهارت‌های ادراک بصری عبارتند از:

مهارت دیداری فضایی

ادراک دیداری فضایی به توانایی کودکان در درک رابطه اشیاء در محیط و شناسایی جهت‌ها و… اشاره دارد. این مهارت به کودک کمک می‌کند تا جایگاه اشیاء و نسبت قرارگیری آن‌ها نسبت به بدن خود و محیط را بشناسد. برای اینکه بهتر متوجه این موضوع شوید، یک مثال خواهیم زد. فرض کنید فرزند شما در دست‌هایش یک توپ و یک ماشین دارد. حال وقتی در باره موقعیت قرارگیری آن‌ها سؤال می‌پرسید، کودک باید بگوید توپ در دست راست، سمت راست بدنش و ماشین داخل دست چپ، سمت چپ بدنش قرار گرفته است. این مهارت در تمامی فعالیت‌های کودکان مانند بازی، غذاخوردن، انجام تکالیف و… اهمیت بسیار بالایی دارد.

مهارت تمایز بصری

همه ما معنای کلمه تمایز را می‌دانیم. وجود این مهارت به کودک کمک می‌کند تا تفاوت یا شباهت بین چندین شیء را از نظر رنگ، اندازه، شکل و… تشخیص دهد.

مهارت حافظه دیداری

این مهارت به توانایی یادآوری ویژگی‌های یک شیء یا فرم در کودکان اشاره دارد. برای مثال مهارت حافظه دیداری به کودک کمک می‌کند تا با شنیدن کلمه چ، بتواند شکل آن را به یاد آورد و بنویسد.

مهارت پایداری شکل

مهارت پایداری شکل به کودکان کمک می‌کند تا یک شکل یا فرم یکسان را با وجود اینکه کوچک، بزرگ یا برگردانده شده، تشخیص دهد. برای مثال زمانی که فرزندتان یک مربع با دو اندازه مختلف را می‌بیند، باید بفهمد که از لحاظ ظاهری هر دو شکل یکسان و تنها اندازه آن تغییر کرده است.

مهارت حافظه متوالی

ادراک حافظه متوالی به معنای توانایی یادآوری دنباله‌ای اشیاء به طرز صحیح است. برای مثال فرزند شما باید بتواند اعداد بین 1 تا 10 را به ترتیب بگوید.

مهارت اکمال دیداری

شاید با دیدن کلمه اکمال متوجه کاربرد این مهارت می‌شوید. مهارت اکمال دیداری، توانایی تشخیص و کامل نمودن یک شیء که بخشی از آن وجود ندارد را در ذهن کودکان پرورش می‌دهد. برای مثال زمانی که فرزند شما در حال ساخت یک پازل است با مشاهده الگوها می‌تواند جای خالی را با قطعه مناسب تکمیل کند.

مهارت تشخیص شیء از پس‌زمینه

این مهارت توانایی پیداکردن شیء یا فرمی در یک پس‌زمینه شلوغ را در کوکان تقویت می‌کند. برای مثال کودک می‌تواند در تصویری از حیوانات، شیر را تشخیص دهد.

تمامی مهارت‌های ادراک دیداری کودکان نه تنها در بازی و انجام کارهای شخصی، بلکه در وضعیت تحصیلی آن‌ها هم تأثیر می‌گذارد؛ بنابراین می‌توان گفت ادراک دیداری در اختلالات یادگیری نقش مهمی دارد و با تقویت آن می‌توان این مشکلات را برطرف کرد.

علل بروز مشکل در رشد ادراک دیداری کودکان

ادراک دیداری شامل مهارت‌های مختلفی است که از زمان تولد (اولین ماه‌های زندگی) در ذهن کودک تشکیل و تقویت می‌شوند. با این حال چندین عامل وجود دارد که در رشد ادراک دیداری کودکان اختلال ایجاد می‌کنند، این موارد عبارتند از:

• عوامل ارثی یا ژنتیکی

بر اساس تحقیقات صورت گرفته جهش ژنی خاص یا صفات ارثی می‌تواند باعث ایجاد اختلال در ادراک دیداری کودکان شود.

• وضعیت نامناسب دوران بارداری

مصرف مواد مخدر یا الکل در دوران بارداری، زایمان زودرس و… از مواردی هستند که با ایجاد اختلال در روند رشد کودک، شکل‌گیری مهارت‌های ادراک بصری را هم تضعیف می‌کنند.

وارد شدن ضربه به سر کودک، آسیب مغزی، تحریک یک چشم نسبت به دیگری، خواباندن نوزاد برای مدت زمان طولانی، دیدن اشیاء از فاصله دور و… از دیگر عوامل بروز اختلال در رشد ادراک دیداری هستند.

غربالگری ادراک دیداری

از کجا بفهمیم که فرزندمان به ارزیابی ادراک دیداری نیاز دارد؟ کودکان از 4 ماهگی به بعد می‌توانند دست‌های خود را برای گرفتن اجسام حرکت دهند.  تا 6 ماهگی نیز مهارت‌های بینایی – حرکتی آن‌ها پیشرفت می‌کند و این روند تا دوران بلوغ ادامه دارد. به‌طورمعمول وجود مشکل در ادراک بصری با معاینه چشم یا غربالگری بینایی در مدرسه تشخیص داده نمی‌شود؛ بنابراین خانواده و معلمان با مشاهده حرکات و رفتارهای کودکان در یادگیری، مشکل او را تشخیص می‌دهند.

راهنمایی والدین برای تشخیص اولیه مشکل در کودک

شما عزیزان به‌عنوان والدین بهتر از هر شخص دیگری می‌توانید اختلال پردازش بینایی در فرزندتان را تشخیص دهید. اگر کودک شما با ادراک بصری مشکل داشته باشد، علائم زیر را دارد:

1. عدم هماهنگی بین چشم و دست‌ها برای انجام فعالیت‌های گوناگون مانند بریدن کاغذ، گرفتن اسباب‌بازی و…
2. ناتوانی در انجام بازی مانند تکمیل شابلون، پازل، فوتبال و…
3. ناتوانی در لباس پوشیدن
4. بی‌توجهی به لباس‌هایی که می‌پوشد (تابه‌تا پوشیدن جوراب)
5. بی‌نظمی و بی‌دقتی در انجام فعالیت‌های روزانه
6. عدم تشخیص تفاوت بین جهت‌ها مانند چپ، راست و…
7. ناتوانی در تشخیص رابطه بین اشیاء
8. مشکل در تمرکز
9. کاربرد نامناسب کلمات
10. عدم یادگیری ترتیب اعداد و حروف
11. ناتوانی در یافتن یک آیتم خاص در یک میز درهم ریخته
12. تغییر احساسات
13. ضعف در تکمیل نقاشی یا رنگ آمیزی

برخی از علائم هم هستند که علاوه ‌بر والدین، معلمان هم متوجه می‌شوند که در ادامه مقاله ارائه خواهیم کرد.

راهنمایی معلمان برای تشخیص اولیه مشکل در کودک

معلمان هم به اندازه خانواده در تشخیص مشکل ادراک بصری کودکان نقش دارند، برخی از این علائم به شرح زیر است:

1. عدم تشخیص تفاوت بین حروف و کلمات مشابه (مانند حروف ح و ج)
2. برعکس نوشتن کلمات و اعداد
3. ناخوانا شدن دست خط
4. عدم یادگیری دروس مفهومی
5. فراموش کردن اینکه از کجای درس بخواند
6. املای ضعیف و کند نویسی
7. درخواست از دیگران برای انجام تکالیف
8. عدم تمایل به حضور در مدرسه
9. فراموش کردن شکل دیداری کلمات
10. ناتوانی در بازنویسی یک متن یا شکل از یک صفحه روی صفحه دیگر
11. ناتوانی در حل مسائل ریاضی
12. جا انداختن خط هنگام نوشتن یا خواندن

کودکان دچار مشکل در ادراک دیداری می‌توانند همانند همسالان خود خلاقیت، خواندن و نوشتن را یاد بگیرند اما نیاز به زمان  و تلاش بیشتری دارند.

در چه صورت مراجعه به پزشک برای ارزیابی ادراک بصری کودکان ضرورت پیدا می‌کند؟

زمانی که علائم و دیگر مشکلات ادراک دیداری را در فرزندتان مشاهده نمودید، باید برای درمان و توانبخشی ادراک دیداری به پزشک یا روانشناس مراجعه نمایید.

درمان نقص ادراک دیداری و راه‌های پرورش آن در کودکان

هنگام مراجعه به پزشک، پس از شرح علائم، از فرزند شما یک تست ادراک دیداری کودکان گرفته می‌شود تا هرکدام از مهارت‌های ادراک دیداری فراستیگ که دارای ضعف هستند، به درستی تعیین گردد. در این تست عدم هماهنگی در عملکرد کودک، تمایز دیداری، مهارت حافظه دیداری و متوالی، هوش فضایی، مهارت پایداری و اکمال شکل بررسی خواهد شد.

تخصص لازم برای ارزیابی و رفع نقص ادراک دیداری کودکان

معمولا پس از تشخیص مشکل، لازم است کودکان برای معاینه ابتدا به یک پزشک متخصص چشم و سپس برای درمان و تقویت ادراک دیداری باید به یک کار درمانگر در یک مرکز کاردرمانی معتبر مراجعه کنند.

کاردرمانی چه مراحلی را شامل می‌شود؟

معمولا جلسات کاردرمانی با استفاده از روش‌های درمانی مؤثر مانند بازی و ایجاد یک محیط متفاوت از خانه و مدرسه، در افزایش مهارت‌های ادراک دیداری نقش به‌سزایی دارند.

تمرینات ادراک بینایی

هدف از کاردرمانی  تقویت مهارت‌های ادراک بصری، افزایش اعتمادبه‌نفس و رسیدن به استقلال در کودکان است. برخی از این تمرینات عبارتند از:

1. مهارت‌های حرکتی برای هماهنگی عملکرد دست و چشم، در این روش بازی‌هایی مانند پیچاندن نخ به دور قرقره، گرفتن و پرتاب توپ، بریدن کاغذ، فوتبال دستی و… صورت می‌گیرد.
2. انجام بازی‌های فکری مانند پازل یا تکمیل یک نقاشی
3. حروف یا تصاویری روی کاغذ به صورت نقطه‌چین کشیده می‌شود و کودکان باید آن‌ها را پررنگ کنند.
4. استفاده از فلش کارت‌های جهت‌دار برای تقویت مکان‌یابی
5. تشخیص اجسام از طریق لمس کردن
6. در دست گرفتن مداد و نوشتن حروف از روی فلش کارت‌ها
7. انتخاب یک تصویر خاص در یک صفحه شلوغ

تمامی این موارد جزو تمرین تقویت ادراک فضایی و دیگر مهارت‌های ادراک بصری در کودکان محسوب می‌شوند.

هدف از کاردرمانی چیست؟

انجام تمرینات تقویت ادراک دیداری به افزایش اعتمادبه‌نفس، یادگیری مهارت‌های خودمراقبتی، افزایش استقلال و پیشرفت تحصیلی کودکان کمک فراوانی می‌کند.

راهنمای درمان کودک در خانه توسط والدین

والدین می‌توانند با یادگیری بازی برای ادراک دیداری کودکان و دیگر تمرین‌ها به رفع مشکل فرزند خود کمک کنند. برخی از این کارها عبارتند از:

1. ساخت پازل نقطه به نقطه با فرزندتان
2. شکل دادن حروف و اشکال با وسایل مختلف و حدس زدن توسط فرزندتان با لمس نمودن
3. ساختن اشکال مختلف با بلوک ساختمانی

البته پیشنهاد می‌شود با مشورت و راهنمایی گرفتن از یک کار درمانگر، فعالیت‌های بیشتری آموزش ببینید تا بتوانید به کودکتان در تقویت مهارت‌های ادراک دیداری کمک نمایید.

یادداشت پایانی

ادراک دیداری کودکان در انجام فعالیت‌های روزمره، خواندن، نوشتن و… نقش مهمی دارد؛ بنابراین تقویت تمامی مهارت‌های ادراک بصری اهمیت بالایی دارد. وجود نقص در ادراک بصری باعث کاهش عزت‌نفس، سرخوردگی و… در کودکان می‌شود؛ بنابراین در صورت مشاهده هرگونه از علائم اختلال در این ادراک، فرزند خود را برای ارزیابی نزدیک کار درمانگر ببرید.

سوالات متداول